Ikona Ukrzyżowania
Z pAmIÄTnIkA nIeGrZeCzNeGo AnIoĹkA
Ikona UkrzyżowaniaPierwsze świadectwa związane z celebracją Wielkiego Piątku pochodzą z końca IV wieku z liturgii jerozolimskiej. Prawdopodobnie było to związane z odnalezieniem relikwii Krzyża przez Helenę, matkę Konstantyna.
Dziennik podróży Egerii pozwala zobaczyć, jak liturgia tego dnia się rozwinęła w wieku następnym. Ustawia się duże krzesło dla biskupa przy krzyżu, przy którym biskup się znajduje. Biskup zasiada. Przed nim ustawia się stół okryty lnianym obrusem . Blisko stołu w zakolu stoją diakoni. Przynosi się w to miejsce skrzynię ze srebra, dekorowaną złotem, która zawiera drzewo świętego krzyża. Skrzynia zostaje otwarta i prezentuje się krzyż. Ustawia się go na stole wraz z inskrypcją.
Później, po ustawieniu krzyża na stole, biskup, wciąż siedząc, wspiera dłońmi ramiona krzyża, a diakoni stojąc, pełnią straż. Straż jest spowodowana tym zwyczajem, że każdy z uczestników, czy to ochrzczeni czy katechumeni, zbliżając się, oddają pokłon krzyżowi następnie go całują i przechodzą dalej. Opowiada się, nie wiadomo dokładnie kiedy się to stało, ale jakiś typ odgryzł kawałek świętej relikwii. Dlatego właśnie diakoni, tam obecni, nie przestają stać w gotowości, aby nikt, zbliżając się i całując, nie powtórzył tego samego. A zatem wszyscy, zbliżając się, oddają pokłon, całują krzyż, a następnie odchodzą, nie dotykając go dłońmi. (Egeria, 37,1-3)
Święto w szybkim czasie rozprzestrzeniło się w całym Kościele.
Symbolika ikony
Na ikonach bizantyjskich nigdy ukrzyżowanie nie jest ukazywane w sposób realistyczny, z ciałem rozciągniętym, martwym lub w agonii. Chociaż umarły, Chrystus nie traci nic ze swojej królewskiej godności i szlachetności. Jan Chryzostom mógł napisać: Kontempluję Go ukrzyżowanego i nazywam Go Królem (J. Chryzostom, O Krzyżu). Święty Paweł mówi w Liście do Koryntian: Głosimy tajemnicę mądrości Bożej, mądrość ukrytą, tę, której nie pojął żaden z władców tego świata; gdyby ją bowiem pojęli, nie ukrzyżowaliby Pana chwały (1Kor 2,7-8).
Uwzględniając to, łatwiej zrozumieć, że na ikonach bizantyjskich pojawia się inskrypcja nie wymienia przyczyny śmierci, jak zapisali Ewangeliści – Król Żydowski. Inskrypcja mówi: Król Chwały.
Ewangelista Mateusz ukazuje Chrystusa, który zbliża się do Jerozolimy, jak opowiada przypowieść w właścicielu winnicy, któremu słudzy zabili syna, kiedy udał się po należność ze zbiorów. (por. Mt 21,33-39). Przypowieść ta syntetyzuje plan zbawczy, który dzieje się za sprawą Syna Bożego, to znaczy ofiarę Sprawiedliwego.
Dlaczego umarł Chrystus? – pyta Jan Chryzostom. Nie z powodu swoich grzechów. Tylko i wyłącznie za innych, jak i dla innych później zmartwychwstał. (Jan Ch, komentarz do Listu do Rzymian, IX,1).Owi inni, to my, ludzie. W swojej śmierci zawiera nowe przymierze.
Jeżeli ktoś był w kościele prawosławnym, z pewnością zauważył, że prezbiterium jest wyraźnie oddzielone od miejsca dla wiernych ikonostasem, na którym ulokowane są ikony. Kulminacyjnym punktem ikonostasu w centralnej części jest Golgota, czyli scena ukrzyżowania z Marią, Janem, Ukrzyżowanym, a czasem tylko z Ukrzyżowanym. Scena ta jest widoczna z każdego punktu świątyni.
Patrząc na ikonę można zauważyć, że drzewo krzyża znajduje się na niewielkim wzgórzu, u podnóża którego widać ciemną grotę, a w jej wnętrzu czaszkę i kości. Krzyż
wbity w ziemię, aby połączyć to, co na ziemi i w Szeolu z tym, co niebieskie. Żywą jest w Kościele tradycja, chociaż niepisana, która mówi, że pierwszym mieszkańcem Judei był Adam, który po wypędzeniu z raju, znalazł zamieszkanie w tym regionie, aby w ten sposób zrekompensować utracone szczęście. I ten region dał mu również schronienie po śmierci, tam został pochowany. Miejsce, w którym miał być pochowany, nazywane jest Miejscem Czaszki. I Pan, patrząc na początki rodzaju ludzkiego, wybrał na miejsce swojej śmierci Miejsce Czaszki, aby tam, gdzie śmierć człowieka wzięła początek, tam również rozpoczęło swoje królowanie. Jak śmierć zwyciężyła w Adamie, tak została pokonana w Chrystusie przez Jego śmierć (Bazyli Wielki, Komentarz do Księgi Proroka Izajasza, V, 141). Czaszka widoczna na ikonie należy zatem do Adama, człowieka starego, źródło śmierci. I zarazem jest to miejsce, gdzie rodzi się nowy człowiek, gdzie wyrasta drzewo życia.Istnieje średniowieczna legenda, która mówi, że Adam przeczuwając swoją bliską śmierć, przypomniał sobie, że kiedy Bóg wyrzucał go z raju, obiecał mu olej z drzewa miłosierdzia, który mógłby uleczyć jego chorobę. Wysłał zatem Seta, swojego syna, który idąc ścieżką prawdy, która zachowała jeszcze ślady ojca, dotarł do bram raju. Objaśnił cherubinowi, który strzegł bram raju życzenie ojca, a anioł polecił mu trzy razy spojrzeć do góry. Za pierwszym razem zobaczył Set raj wypełniony światłem, szczęściem, przyjemną wonią. W centrum, w cieniu pięknego drzewa, pełnego liści i owoców, znajdowało się źródło, z którego brały początek cztery strumienie. Za drugim razem zobaczył Set suche drzewo odarte ze swojej kory, a na nim owiniętego węża; za trzecim razem zobaczył, jak drzewo wznosi się ku niebu, a w jego koronie znajdowało się piękne dziecko, a wąż rzucał się do ucieczki. Anioł wyjaśnił Setowi, że wąż to diabeł, który ucieka przed Bożym Synem, a suche drzewo oznacza sytuację człowieka po grzechu. Następnie dał mu trzy nasiona z rajskiego drzewa. Umarł Adam, a po jego śmierci w usta włożono mu nasiona z raju, z których wyrosło drzewo krzyża. Święty Paweł pisze w liście do Koryntian: Ponieważ bowiem przez człowieka przyszła śmierć, przez Człowieka też dokona się zmartwychwstanie. I jak w Adamie wszyscy umierają, tak też w Chrystusie wszyscy będą ożywieni (1Kor 15,21 – 22).
Na ikonie pojawia się ozdobny fragment muru – symbol murów Jerozolimy. Jest to odwołanie się do rzeczywistości historycznej – Jezus został ukrzyżowany poza miastem, ale jednocześnie mur ma znaczenie symboliczne – naśladując Chrystusa chrześcijan nie ma tu na ziemi stałego miejsca – miasta (por. Hbr 13,12 – 14). Jest dopiero w drodze do ojczyzny, do miasta zbawionych. Chrystus znajdujący się na krzyżu jest dla chrześcijanina ołtarzem i ofiarą. Mamy ołtarz, z którego nie mają prawa spożywać ci, którzy służą przybytkowi. Ciała bowiem tych zwierząt, których krew arcykapłan wnosi do świątyni jako ofiarę przebłagalną, pali się poza obozem. Dlatego i Jezus, aby krwią swoją uświęcić lud, poniósł mękę poza miastem. Przez Niego więc składajmy Bogu ofiarę czci ustawicznie, to jest to owoc warg, które wyznają Jego imię (Hbr 13,10 – 11.15). Chrystus składa ofiarę, której nie mogą ograniczyć mury żadnego rodzaju. On sam, pytany przez Samarytankę o miejsce właściwe dla oddawania czci Bogu, odpowiada: Nadchodzi jednak godzina, kiedy to prawdziwi czciciele będą oddawać cześć Ojcu w Duchu i prawdzie, a takich to czcicieli chce mieć Ojciec. Bóg jest duchem; potrzeba więc, by czciciele Jego oddawali Mu cześć w duchu i prawdzie (J 4, 23 – 24).
Jak Izaak syn Abrahama na wzgórze wynosił drwa, na których miał być złożony w ofierze, tak Chrystus, Boży Syn, dźwigał drzewo krzyża. Jezus mówi o sobie: Jak Mojżesz wywyższył węża na pustyni, tak trzeba by wywyższono Syna Człowieczego, aby każdy kto w Niego wierzy, miał życie wieczne (J 3, 14 – 15). Jezus odwołuje się do symbolu biblijnego, aby ukazać znaczenie własnej ofiary. Chrystus, rozpięty na krzyżu, ofiarując sam siebie za nas, z ramionami rozpostartymi szeroko oczekuje odpowiedzi człowieka, aby ofiarować nam jedność z Ojcem. Chrystus jest ubrany w białą przepaskę. Ta sama biel pojawia się na ikonie zmartwychwstania. To symbol niewinności, czystości – Chrystus nie ma grzechu.
Możemy zobaczyć na ikonie także postaci aniołów. Dwóch aniołów tuż nad poziomą
belką krzyża, zlatują w dół w kierunku głowy Chrystusa. To byty anielskie, które drżą, pełne zadziwienia. Zasłaniają swoje oblicza, pełne bólu i lęku. W dolnej części można zobaczyć zupełnie inne przedstawienie aniołów. Po prawej stronie anioł odpycha i oddala kobietę, podczas gdy anioł z lewej strony przysuwa kobietę do boku Chrystusa, z którego wypływa krew i woda. W tej scenie pierwszej symbolicznie przedstawione jest odrzucenie synagogi. (por. Mt 8,10-12) 
Kobieta, która zbliża się do boku Chrystusa, to symbol Kościoła, który rodzi się z Krwi Chrystusa. W liturgii Eucharystycznej kapłan obrządku wschodniego po podniesieniu dolewa do kielicha odrobinę ciepłej wody i miesza ją. Według soboru z 692 roku krew i woda spływały ciepłe z ciała Chrystusa, również po Jego śmierci. Czyn kapłana oznacza, że krew Chrystusa jest wciąż żywa, ciepła, dotleniona.Po lewej stronie krzyża widać grupę kobiet, wśród których na pierwszym planie znajduje się Maryja. Po prawej stronie krzyża stoi Jan. Obok Jana stoi setnik, któremu tradycja nadała później imię Longinusa. Patrzy na Chrystusa i daje świadectwo: ten rzeczywiście był Synem Bożym. (Mk 15,39) To świadectwo kogoś, kto był poza Izraelem, poza przymierzem. Setnik reprezentuje narody pogańskie, które przychodzą ze wschodu i zachodu…