Ikona narodzenia Matki Bożej
Z pAmIÄTnIkA nIeGrZeCzNeGo AnIoĹkA
Święto Narodzenia Matki Bożej ma najprawdopodobniej swój początek w Jerozolimie w połowie wieku V. W Jerozolimie bowiem była wciąż żywa tradycja, przekazana przez apokryfy, według której dom rodzinny Maryi znajdował się tuż przy sadzawce owczej. Święto było obchodzone na początku września. Nie był to termin przypadkowy, gdyż w cesarstwie bizantyjskim początek roku kościelnego jak i cywilnego, był umiejscawiany we wrześniu. Pojawienie się święta narodzin Maryi na początku września oznacza początek zbawczego dzieła Boga. Wyraźnie zostaje określony dzień – 8 września. Ósmy dzień jest symbolem nowego stworzenia, symbolem nowego przymierza. Ósmy dzień następuje po 6 dniach stwarzania i dniu odpoczynku. Zapowiada życie wieczne. Oznacza nie tylko dzień Zmartwychwstania Chrystusa, ale także człowieka. Cyfra siedem jest przede wszystkim cyfrą Starego Testamentu, natomiast 8 jest właściwe dla Nowego Przymierza. Oznacza błogosławieństwo przyszłego wieku. (Z tego też powodu baptysteria starożytne miały kształt ośmiokątny).W Cesarstwie Bizantyjskim święto zostaje wprowadzone za czasów panowania Justyniana Wielkiego (527 – 565). W Rzymie święto było znane już w VII wieku (Liber Pontificalis). Świętu obchodzonemu w Rzymie towarzyszyła procesja od kościoła św. Adriana do Matki Bożej Większej na mocy decyzji papieża Sergiusza I.
Główne źródło dla ikony i święta stanowią apokryfy, szczególnie Protoewangelia św. Jakuba. Święty Grzegorz z Nazjanzu pisze: Czytałem w księdze apokryfów, że ojciec Najświętszej Dziewicy Maryi był człowiekiem cenionym ze względu na życie zgodne z prawem i sławny z miłosierdzia. A Maksym Wyznawca podaje imiona rodziców Maryi: On nazywał się Joachim. Był z rodu Dawida, króla i proroka. Jego żona miała na imię Anna.
Ikona
Ikona ukazuje moment codziennego życia w trzech epizodach. To dzień narodzin Maryi. Patrząc na ikonę wchodzimy do domu szlachetnego i bogatego. Świadczy o tym zarówno architektura wnętrza jak i umeblowanie. Widzimy Annę. Znajduje się w postawie siedzącej na swoim łożu. Z aureolą wokół głowy. Andrzej z Krety mówi: Pokój Anny to wielkie małżeńskie łoże udekorowane symbolami macierzyństwa i dziewictwa, symbolami tych, z których pierwsza zrodziła (Anna), a druga została zrodzona (Maryja). Pierwsza dopiero co dała życie, druga pocznie i rozświetli cudownie mroki już niedługo, bowiem Bóg, będąc Stwórcą, zechce w Niej i przez Nią stać się podobnym do nas. Jak na ikonie Bożego Narodzenia Maryja, tak tutaj Anna wydaje się zaskoczona i zadziwiona. Bóg dokonuje cudów. Była kobietą niepłodną, a oto dała życie. Wypowiada swoją wielką radość: Cieszcie się ze mną, bowiem dzięki modlitwom wydało życie niepłodne łono, ponieważ moje łono wydało owoc błogosławieństwa. Uwolniona zostałam z szat niepłodności, odziałam szaty szczęśliwego macierzyństwa.
Z lewej strony Anny widać trzy kobiety. Ze względu na wykonywane czynności, a także po stroju i odkrytych ramionach można wnioskować, że są to służące lub niewolnice. Pierwsza podaje położnicy kielich, druga z wachlarzem stara się chłodzić powietrze, trzecia wnosi wazę z trzema jajkami. W rozumieniu bezpośrednim jest to posiłek, który ma wzmocnić Annę, która dopiero co urodziła. Ale w znaczeniu symbolicznym jajko oznacza płodność, początek życia. Ten, który jest początkiem wszelkiego życia, Ten który jest Jeden, a zarazem jest w Trzech Osobach, sprawił, że bezpłodna urodziła, dając życie Matce Bożej.
Przez okno wygląda Joachim. Nad jego głową widać również nimb świętości. Przygląda się, jak każdy ojciec, dziecku, które dopiero urodziła jego żona. Ale to nie zwykłe przyglądanie się. Jego sylwetka jest pochylona ku ziemi, ręce wyciągnięte do przodu w geście adoracji. Wychwalam Cię, Panie i Boże mój, uwielbiam Twoje święte imię! Spełniłeś cudownie obietnice, zapisane od wieków, wierne i prawdziwe. Sprawiłeś, że spełniła się obietnica zapowiedziana przez Izajasza, świętego proroka Twego. Oto niepłodna urodziła i rozradowała się swoim dzieckiem.
W dolnej części ikony widać dwie sceny. Na obu widać dziewczynkę. Na pierwszej scenie niewolnica lub służąca, stojąc, przelewa wodę z dzbana do wanienki, podczas gdy położna, z dzieckiem na swoim łonie, sprawdza temperaturę wody ręką. Według apokryfu Anna pyta położną:
- komu dałam życie?
- urodziłaś dziewczynkę, nad wyraz śliczną, jaśniejącą, czarującą, bez skazy i szpetoty – odpowiada położna.
- niech będzie Bóg błogosławiony – odpowiada Anna
Trzy dni po urodzeniu poleciła matka położnej umyć dziecko i przynieść z należnym szacunkiem do swojej komnaty. Położna tak uczyniła, przekazała dziewczynkę matce, a ta nakarmiła dziecko piersią. (jedna z wersji Protoewangelii św. Jakuba). I w tym momencie pełnym intymności, spokoju, nazwała córkę imieniem Maryja – Piękna. Motyw kąpieli nie wypływa wyłącznie z tekstu apokryfu, ale odnosi się do całej tradycji ikonograficznej, najpierw pogańskiej, a następnie także chrześcijańskiej. Przez symbol kąpieli na ikonach wyrażano rangę, znaczenie kąpanej osoby.
Druga scena w dolnej części ikony ukazuje Dziewczynkę w kołysce. Jedna ze służących zajmuje się kołysaniem dziecka, druga dba o odpowiedni przepływ powietrza.
Zarówno na pierwszej jak i drugiej scenie Dziewczynka przedstawiona jest z aureolą, co oznacza świętość od urodzenia. Na obu scenach pojawia się także Jej tytuł M(ete)r Th(eo)u – Matka Boża.