Droga Japonii ku nowoczesności i demokracji
Z pAmIÄTnIkA nIeGrZeCzNeGo AnIoĹkA
Klęska Japonii w czasie II wojny światowej, zaowocowała dla niej okupacją amerykańską, która trwać miała od 1945 do 1952 roku. Zakończenie wojny przez Japończyków było przyjęte z dużą ulgą. Oznaczało to koniec tragedii z powodu straty najbliższych, strachu przed nalotami, czy obawy przed utratą życia. Teraz jednak czekała na nich wielka niewiadoma, pierwsza w historii Japonii okupacja obcych wojsk i trudne do przewidzenia zmiany. Ciężkie lata czekały ich jednak nie tylko z tego powodu, bowiem za swój udział w wojnie w Azji, jak i na Pacyfiku Kraj Kwitnącej Wiśni, zapłacił bardzo wysoką cenę. W czasie wojny utracono 25 % majątku narodowego, zniszczenia objęły 25 % budynków. Ponad 160 miast uległo poważnym zniszczeniom, z czego 20, w tym Tokio i Jokohama, straciło ponad połowę zabudowań. Podczas wojny zginęło od 2 do 2,5 mln osób , z czego połowę stanowiły osoby cywilne. 700 tys. Japończyków uznano za zaginione, a 9 mln straciło dach nad głową. W okresie okupacji w Japonii dokonało się szereg przemian i reform, które miały zaowocować rozwojem demokracji, zniesieniem przestarzałego podziału kastowego, a ukoronowaniem owych reform była narzucona Japończykom konstytucja z 1946 roku. Ustawa zasadnicza w ogromnym stopniu zmieniła dotychczasowy ustrój Japonii, która dotychczas rządzona była przez Radę Doradców przy cesarzu, nie zaś przez wybranych w wyborach posłów, tak jak miło to miejsce w krajach europejskich. Niezbędne jest tu, moim zdaniem cofniecie się w czasie aż do konstytucji Meiji z 1889 roku, by móc zauważyć różnice które nastąpiły w konstytucji z 1946 roku, gdyż skok jest ogromny, a to właśnie ta konstytucja jeszcze z XIX wieku, była w użyciu do roku 1945.Prześledzenie ustrojowych podstaw tejże konstytucji da pogląd na to jak wyglądał system rządzenia, jak i na to gdzie w tym systemie funkcjonowało społeczeństwo.
Niezwykle istotną też kwestią jest rozwinięcie wątku lat 20. XX wieku, gdyż gdyby nie zmiany jakie zaszły wówczas w tym okresie, gdzie rozwijała się demokracja, do czasu przejęcia władzy przez militarystów japońskich, nie możliwe stałyby się takie zmiany jakie dość łatwo zaszły po II wojnie światowej w Japonii. W tym czasie, nastąpił istny powrót do czasów lat 70. XIX wieku, kiedy zapanowała moda na nowoczesność. Nowoczesne japońskie dziewczyny, jak i chłopcy z lat 20. XX wieku odstępowali od swoich tradycyjnych zadań czy ról, odtąd zaczęli żyć niemal po europejsku. Ubierali się zgodnie z kanonem obowiązującym w Europie, często bywali w kinach, na rewiach, dancingach, pili kawę jak i alkohol w kawiarniach, a także czytali czasopisma. Taki nowoczesny tryb życia obowiązywał głównie w dużych miastach do 1937 roku, kiedy wybuchała wojna z Chinami.
W pierwszej części swojej pracy więc przybliżę w najważniejszych punktach zasady obowiązujące w Konstytucji Meiji, a także omówię przemiany demokratyczne lat 20. XX wieku. W drugiej części swojego referatu omówię już właściwe przemiany opierając się głównie na Konstytucji z 1946 roku, która już formalnie przekształciła Japonię w nowoczesne państwo, próbując odpowiedzieć jednocześnie na pytanie czemu tak dość łatwo przemiany demokratyczne nastąpiły w tym kraju w zaledwie kilka lat.
Konstytucja Meiji, ogłoszona w 1890 roku była świetnym połączeniem zachodnich metod politycznych z tradycyjnymi japońskimi koncepcjami politycznymi. Prezentowana w niej filozofia rządzenia, zwłaszcza w kwestiach dotyczących władzy najwyższej i stosunku między cesarzem a rządem i ludem, opierała się na zasadach uważanych przez Japończyków od wieków za podstawę państwowości. Uznawała ona cesarza za władcę absolutnego i nietykalnego, znajdującego się ponad rządem, a także za ucieleśnienie państwa. Japończycy byli jego poddanymi i mieli mu wiernie służyć.
W myśl konstytucji aparat rządzenia miał pozostać wysoce zbiurokratyzowany i centralistyczny. Interesom cesarskim podporządkowano Ministerstwo Domu Cesarskiego, a także „prawo cesarskie”, uniezależnione od konstytucji i normalnych organów władzy. Cesarz, wspomagany przez Tajną Radę, zajmował pozycję najwyższą, ponad premierem i gabinetem, którzy odpowiedzialni byli tylko przed nim. Ministrowie wojska i marynarki byli także podporządkowani cesarzowi jako głównodowodzącemu i nie podlegali władzom cywilnym. Administracja lokalna pozostawała bezpośrednio w gestii Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, a zarządzających jednostkami lokalnymi mianował rząd centralny.
Niewielkie możliwości powszechnego udziału w rządach gwarantowanego przez konstytucję zapewniał parlament i pozbawione na ogół wpływów zgromadzenia lokalne. Parlament tworzyły Izby Wyższa i Niższa, których skład ustalono na drodze starannie ograniczonych wyborów. Do udziału w pierwszych wyborach dopuszczono 1% ludności. Izba Wyższa, powołana przede wszystkim jako ciało debatujące nad posunięciami rządu, była pozbawiona inicjatywy. Jedynym rzeczywistym uprawnieniem Izby Niższej była możliwość nie uchwalenia budżetu państwowego, ale uprawnienie to osłabiała klauzula mówiąca że w razie nieprzyjęcia budżetu proponowanego na dany rok, automatycznie akceptowano budżet z roku poprzedniego.
Konstytucja Meiji z pewnością stała na straży interesów warstwy rządzącej i wzmacniała konserwatywne ideały polityczne i społeczne, ale była jednak dokumentem nowoczesnym, zwłaszcza gdy weźmie się pod uwagę czas jej powstania. W historii politycznej Japonii stanowiła dość istotny przełom, bowiem stworzyła podstawy nowoczesnych rządów opartych na prawie i powołała instytucje dzięki którym mógł dokonać się dalszy rozwój polityczny narodu japońskiego.
Konstytucja Meiji jednak usankcjonowała władzę najwyższą w osobie boskiego cesarza, ale także przydała wiarygodności mitom i uświęcającym dogmatom, które przyczyniły się do powstania kultu monarchy japońskiego. Cesarz był w wyobraźni i odczuciu Japończyków najświętszym symbolem tożsamości narodowej. Konstytucja także utrwaliła szczególną dla tego kraju formę decydowania o sprawach politycznych, w której odpowiedzialność ukrywa się za niepodważalną osobą cesarza, który wyraża w rzeczywistości uzgodnione stanowisko swoich doradców politycznych. To połączenie absolutyzmu cesarskiego i brak wyraźnej odpowiedzialności, przybrane w szaty scentralizowanej biurokracji, okazało się w przyszłości trudną do obalenia barierą dla dążeń do ustroju opartego na reprezentacji.
Konstytucja z 11 lutego 1889 roku, opracowana w ramach rządowych nawiązywała do autorytarnych regulacji europejskich ( szczególnie niemieckich i pruskich) i starała się połączyć tradycyjne koncepcje sprawowania władzy z wymaganiami nowych czasów. Była to konstytucja monarchii ograniczonej, przyznającą skromne miejsce parlamentowi i powściągliwie ujmująca kwestie praw obywatelskich .
Konstytucja z 1889 roku była pierwszym tego typu dokumentem; i w historii Japonii stanowi element postępu w dziedzinie ustrojowej.
Realizacja konstytucji przebiegała na tle kształtującego się powoli systemu partii politycznych, jednakże rozwój został zatrzymany w pół drogi i nigdy pod rządami konstytucji 1889 roku nie udało się zrealizować klasycznego mechanizmu rządów parlamentarnych. Wiązało się to z rosnącą coraz bardziej rolą armii, a także ewolucją rzeczywistego sposobu sprawowania władzy. Cesarz pozostawał na uboczu władzy, a rola pierwszoplanowa przypadła nie rządowi, acz nieformalnej grupie oligarchów i polityków, czyli Radzie Mędrców. Rada stała się czynnikiem skutecznie przeciwstawiającym się wzrostowi roli partii politycznych, wchłaniając ich często w swoje grono. Dualizm władzy, która pozornie należała do cesarza, a faktycznie dzielona była między oligarchów, przywódców partyjnych i dowódców wojskowych, pozostawał nadal typowy dla systemu politycznego Japonii.
Rok 1912, czyli śmierć cesarza Meiji w symboliczny sposób kończy pierwszy etap walki Japonii o wejście do grona państw nowoczesnych. Za panowania cesarza Taisho, czyli w latach 1912- 1926, Japonia stanęła przed szeregiem nowych problemów, które wynikały z procesów wzrostu i zróżnicowania w obrębie struktury uformowanej przez konstytucję Meiji.
Kraj stanął przed problemem integracji gwałtownie modernizującego się społeczeństwa.
Japonia w latach 20. była wysoce zurbanizowanym i uprzemysłowionym krajem, której ludność w 1920 roku liczyła bagatela 55 milionów. Nie był to więc już kraj, który mogła zdominować mała grupka wpływowych osobistości na wysokich stanowiskach . Z chwilą pojawienia się nowych grup zawodowych, rozpowszechnienia oświaty poprzez ogólnopaństwowy system szkolnictwa i rozbudzenia poczucia wspólnoty narodowej wskutek wprowadzenia obowiązku służby wojskowej Japonia stała się społeczeństwem masowym, w którym wyodrębniły się nowe klasy i grupy. Te zaś znalazły nowe sposoby wyrażania własnych poglądów poprzez środki masowego przekazu i masowe organizacje, lub też za pośrednictwem nowego typu przywódców, którzy umieli wykorzystać nowe środki masowego przekazu.
Panowanie cesarza Taisho, po zakończeniu II wojny światowej zostało określone i przyjęło się w historiografii jako „demokracji okresu Taisho”, co oznacza najogólniej rzecz biorąc wszelkie tendencje demokratyczne i liberalne zachodzące z drugiej i trzeciej dekadzie XX wieku, głównie za panowania cesarza Yoshihito. Dotyczyły one polityki, społeczeństwa a także kultury, i objawiały się w masowych ruchach na rzecz większej reprezentacji społecznej we władzy, w dążeniu do demokratyzacji i liberalizacji życia.
Ruch na rzecz wyborów powszechnych, którego celem było rozszerzenie prawa wyborczego do izby niższej parlamentu, istniał od 1889 roku i skupiał głównie robotników, działaczy związków zawodowych i organizacji lewicowych, a także dziennikarzy i studentów. Działalność ruchu nasiliła się na przełomie 1918 i 1919 roku, czego efektem była zmiana ordynacji wyborczej i obniżenie wysokości podatku uprawnionych do głosowania do izby niższej z 10 do 3 jenów. Dzięki tym zabiegom ich liczba wzrosła z 1,5 mln do 3 mln, czyli do 5,5 % ludności.
Takie rozwiązanie nie było zadowalające do końca, i w 1925 roku ostatecznie udało się wywalczyć już w znacznej mierze demokratyczną ordynację, która przyznawała prawa wyborcze wszystkim mężczyznom powyżej 25 roku życia, bez względu na wysokość płaconych podatków, otrzymali czynne prawo wyborcze do izby niższej. Liczba wyborców wzrosła wówczas do około 12 mln ludzi, czyli prawie do 21 % ludności.
O swoje prawa zaczęły walczyć też wówczas japońskie kobiety, i na tym polu także odniosły sukcesy. W 1920 roku Hiratsuka Rancho założyła Stowarzyszenie Nowych Kobiet, i to głównie dzięki działalności tej organizacji kobiety uzyskały prawo wstępowania do organizacji politycznych.
Niestety w czasie kiedy zaczęły się szerzyć demokratyczne tendencje, już w 1925 roku wprowadzono w życie nową ustawę o utrzymaniu porządku publicznego, ograniczając swobodę zgromadzeń, tworzenia organizacji antyrządowych i antypaństwowych, a także wolność słowa. Aparatowi państwowemu umożliwiono natychmiastową ingerencję w tego typu działalność. Ustawa ta została jeszcze zaostrzona w 1928 roku, kiedy to możliwe stało się stosowanie kary śmierci czy też dożywocia wobec osób posądzonych o działalność antypaństwową. Wówczas to kończy się okres demokracji Taisho, a władzę stopniowo zaczynają przejmować nacjonaliści, wykorzystując niezadowolenie społeczne z powodu narastającego kryzysu gospodarczego, jaki dotknął świat a także Japonię pod koniec lat 20. Wykorzystując te nastroje nacjonaliści zaczynają stopniowo wykorzeniać wszelkie wpływy Zachodu, uznając je za główne źródło złej sytuacji w kraju, a więc zaczynają niszczyć to co udało się osiągnąć w latach 20.
W latach 30. w Japonii zaszły gwałtowne zmiany polityczne, pobudzając w narodzie gorączkę nastrojów ultranacjonalistycznych, oferując mu wizję rozkwitu na drodze ekspansji terytorialnej i życie w warunkach ogólnego dobrobytu.
Okres okupacji Japonii przez aliantów stanowi jeden z najciekawszych rozdziałów w dziejach świata. Żadna inna okupacja, nie będąca podbojem nie przyniosła tak gruntownych zmian politycznych, jak i społecznych. Z pewnością także niewiele społeczeństw, nie zostało tak gruntowanie przerobionych jak właśnie Japończycy w latach 1945 – 1952.
Latem 1945 roku Japończycy byli narodem całkowicie wyniszczonym tak fizycznie jak i moralnie. Od czasu wybuchu wojny chińskiej poległo 3 miliony Japończyków, w tym 800 tysięcy cywilów. Kraj przeżył takie wstrząsy jak wielkie naloty, w czasie których zrzucano bomby zapalające na miasta, a także wybuch dwóch bomb atomowych . Ponad 30 % Japończyków straciło dach nad głową. Przez blisko rok Japonia była pozbawiona komunikacji morskiej, transport wewnętrzny został niemal sparaliżowany. Bardzo dotkliwy był brak żywności, przez co ogromna liczba ludzi głodowała, a moralność obywateli rozprzęgła się w sytuacji, gdy rolnicy uzyskiwali ogromne zyski ze sprzedaży na czarnym rynku żywności. Przemysł został zniszczony, ocalała tylko ¼ potencjału, a stopień inflacji obniżył jena do jednej setnej jego wartości z okresu przedwojennego.
Z tych wojennych zniszczeń i załamania wojennego systemu wartości Japonia wyszła jednak zdumiewająco szybko. Zawdzięczała to 3 czynnikom. Po pierwsze upadek państwa japońskiego i istniejącego systemu społecznego został zahamowany przez ostateczną decyzję państw okupacyjnych zachowania zasadniczej struktury ustrojowej Japonii i zmodyfikowania, ale nie obalenia pozycji cesarza.
Kolejnym czynnikiem było zachowanie przez społeczeństwo japońskie dyscypliny społecznej i politycznej. Po trzecie natomiast Japończycy uniknęli najgorszych psychologicznych skutków klęski poprzez zepchniecie odpowiedzialności za wojnę na koła militarne. Japończycy spodziewali się z goła innej okupacji, nią taką jaką zaserwowali im Amerykanie. Humanitarna okupacja została przyjęta z niemałą ulgą, a potem wręcz z entuzjazmem. Fakt, że zwycięzcami II wojny były państwa demokratyczne (oprócz ZSRR), sprawił że i społeczeństwo japońskie powoli zaczęło przekształcać się w wyznawców systemu demokratycznego, przekonani o jego wyższości.
Powojenna metamorfoza Japonii z pewnością nie byłaby możliwa, gdyby nie poprzedzający II wojnę światową okres modernizacji. W tym też sensie era powojenna przejęła spuściznę po okresie rządów partyjnych w latach 20. Ustrój jaki zapanował w Japonii po ’45 zawdzięcza ona USA, pod postacią generała MacArthura, natomiast ze strony japońskiej premierowi Yoshida.
Poważną rolę odegrał także fakt, że Najwyższe Dowództwo Mocarstw Sprzymierzonych, z generałem MacArthurem na czele, było niemal w całości instytucją amerykańską. Japonia nie uległa podziałowi, tak jak Niemcy czy Korea, ze względu na pierwszoplanowy udział USA w wojnie na Pacyfiku i wzrost ich prestiżu związany z bombą atomową. Politykę dowództwa, ustalaną w Waszyngtonie w formie zasad generalnych, interpretowano dość swobodnie w Tokio. Pomyślnie także układały się stosunki między doradcami amerykańskimi skierowanymi do Japonii a japońskimi urzędnikami rządowymi pozostawionymi na swoich stanowiskach dla wykonywania dyrektyw dowództwa.
Polityka okupacyjna obejmowała 3 zasadnicze zadania : demilitaryzację, demokratyzację i rehabilitację. W ramach demilitaryzacji Japonia została pozbawiona wszystkich swoich zdobyczy wojennych i zmuszona do likwidacji wszelkich instytucjonalnych podstaw militarystycznych rządów. Terytorium Japonii zredukowano do 4 głównych wysp . Całkowicie więc Japonia utraciła Mandżurię, Koreę, Tajwan, Sachalin a także Wyspy Kurylskie, natomiast Okinawa jak i wyspy Bonin zostały objęte powiernictwem USA. Zmniejszenie terytorium japońskiego pociągnęło za sobą konsekwencję w postaci napływu do kraju około 6,5 miliona Japończyków. Demilitaryzacja wymagała także rozwiązania japońskich sił zbrojnych, likwidacji Ministerstwa Armii i Marynarki, wszelkiego przemysłu wojennego, transportu powietrznego, a nawet floty handlowej. Dowództwo zarządziło usunięcie ok. 180 tys. ludzi ze stanowisk kierowniczych w rządzie, instytucjach państwowych i szkolnictwie, dążąc do odsunięcia od władzy ludzi obwinianych o rozpętanie wojny. 25 osób zostało pociągniętych do odpowiedzialności karnej za rozpętanie wojny, a były premier Tojo, znalazł się na czele listy 7 powieszonych w 1948 roku.
Kolejną kwestią jest demokratyzacja. Aby usunąć ze sposobu myślenia Japończyków tradycyjne dogmaty, na których wyrósł ultranacjonalizm, obalono państwowy kult shinto i skasowano dotacje państwowe na utrzymanie świątyń sintoistycznych, a także usunięto ze szkolnych programów nauczenia „moralności” w duchu sintoistycznym .
Główną sprawczynią przekształcenia Japonii było uchwalenie dla niej nowej konstytucji, która przyjęta została w 1946 roku. Konstytucja ta utrzymała monarchię, akceptując tym samym element kontynuacji systemu cesarskiego. Zarazem jednak sam system uległ zasadniczemu przeobrażeniu, a cesarz z nosiciela suwerenności stał się instytucją o symbolicznym, czy nawet mistycznym znaczeniu. Mówi o tym artykuł 1 Konstytucji, który określa cesarza jako „symbol państwa i jedności narodowej”, ale wskazując jednocześnie, że czerpie on swoje istnienie z „woli narodu, do którego należy władza suwerena”. Podmiotem więc suwerenności jest naród japoński. Kompetencje cesarza zaś zostały ograniczone do minimum, utracił on prawo nawet do reprezentowania państwa na arenie międzynarodowej.
Niemniej jednak dzięki zachowaniu monarchii, może ona nadal ogrywać istotną rolę psychologiczno-społeczną, a w aspekcie prawnym powala mówić o ciągłości traktując ustrój za kolejną fazę rządów cesarza.
Na tym tle konstytucja Japonii odpowiada swą treścią modelowi demokratycznej ustawy zasadniczej, która wprowadziła ustrój parlamentarny. Podstawowe zasady ustroju nie odbiegają od typowych rozwiązań zachodniego konstytucjonalizmu, a są to:
• Zasada demokratyzmu, której wyrazem jest uznanie narodu za podmiot suwerenności, podział władz, a w jego ramach przyznanie podstawowych kompetencji władczych parlamentowi, oparcie stosunków między parlamentem a rządem na zasadach systemu parlamentarnego, a także dopuszczenie instytucji demokracji bezpośredniej
• Zasadę indywidualizmu, którą trzeba rozpatrywać jako deklarację zerwania z koncepcją obywatela – poddanego formowaną przez Konstytucję Meiji. Obecna Konstytucja uznaje prawo każdego obywatela do uznania go jako jednostkę o własnej osobowości, cieszącą się szerokim zakresem praw i wolności. Łączy się z tym zasada równości, odnosząca się szczególnie do zawarcia małżeństwa i stosunków między małżonkami.
• Zasadę zagwarantowania praw i wolności jednostki ujętą w sposób typowy dla konstytucjonalizmu zachodniego z połowy lat 50. Rozdział III konstytucji daje szeroki katalog praw obywatelskich, znacznie wykraczający poza tradycyjną sferę wolności osobistych i politycznych. Konstytucja określa te prawa mianem „wiecznych i nienaruszalnych”, zwracając uwagę że gwarancją ich przestrzegania są działania samych obywateli, powstrzymujących się od nadużywania swoich praw i korzystających z nich w miarę dobra publicznego.
• Zasadę państwa laickiego, które ma akcentować odejście od koncepcji okresu poprzedniego. Co prawda Konstytucja Meiji nie ustanawiała religii panującej, ale pozycja szintoizmu była zdecydowanie uprzywilejowana, zwłaszcza że doktryna panująca uznawała cesarza za ucieleśnienie boskości właśnie w tej religii. Nowa konstytucja pominęła kwestię boskości cesarza . Wskazywała zasadę wolności wyznania i zakaz państwowego uprzywilejowania jakiejkolwiek organizacji religijnej, wykonywania przez taka organizację władzy politycznej, a także zaraz państwowego nauczania religii.
Konstytucja przyznaje silną pozycję parlamentowi, uznając go nie tylko za jedyny organ ustawodawczy w państwie, ale też za najwyższy organ państwowy. Parlament jest dwuizbowy, składając się z Izby Reprezentantów i Izby Doradców. Obie izby pochodzą z wyborów powszechnych i obie biorą udział w podejmowaniu wszystkich aktów parlamentu . Nie są one jednak równouprawnione, gdyż w razie różnicy zdań miedzy nimi ostatecznie przeważa stanowisko Izby Reprezentantów, chociaż czasem jest wymagana kwalifikowana większość głosów.
Izba Reprezentantów może zostać rozwiązana przez rząd przed upływem kadencji, czy to na tle udzielenia rządowi wotum nieufności.
Izba Reprezentantów składa się z 51 deputowanych, a jej kadencja wynosi 4 lata. Wybory odbywają się w okręgach wielomandatowych i przebiegają według tradycyjnego dla Japonii tzw. systemu mniejszościowego. Owy system polega na tym, że każdy wyborca może oddać głos na tylko jednego kandydata, pomimo że okręg jest wielomandatowy. Za wybranych uznaje się tych kandydatów, którzy uzyskali największą liczbę głosów. Stwarza to szanse partiom opozycyjnym, gdyż jeśli głosy zwolenników PLD skumulują się na jednym kandydacie, to wyborcy głosujący na kandydatów innych partii mogą zapewnić im odpowiednią większość.
Izba Doradców składa się z 252 członków, a jej kadencja wynosi 6 lat, z zaznaczeniem że co 3 lata wybierana jest połowa składu.
Parlament działa na sesjach, raz w roku jest zwoływana sesja zwyczajna, na żądanie deputowanych, lub z inicjatywy rządu zwołuje się sesje nadzwyczajną.
Parlament sprawuje władzę ustawodawczą, obejmującą także uchwalanie budżetu oraz ustaw akceptujących traktaty międzynarodowe. Uchwalenie ustawy wymaga zgodnej uchwały obu izb, ale jeżeli Izba Doradców zgłasza sprzeciw lub nie zajmuje stanowiska, to dla uchwalenia projektu konieczna jest ponowna uchwała Izby Reprezentantów podjęta większością 2/3 głosów.
Rząd składa się z premiera i ministrów, charakterystyczne jest zastrzeżenie, że muszą być nimi osoby cywilne. Stosunki między rządem a parlamentem opierają się na zasadach systemu parlamentarnego. Premier i większość członków gabinetu muszą być deputowanymi, można powiedzieć, że rząd wywodzi się z parlamentu i jest przed nim odpowiedzialny. Cesarz z tego procesu jest wyłączony, formalnie stwierdza on nominacje i odwołania członków rządu, ale ma obowiązek uznawania decyzji parlamentu i premiera w tym zakresie.
Pozycja premiera ma charakter szczególny i często porównuje się ją z pozycją kanclerza Niemiec. Premier jest powoływany przez parlament, z czym łączy się konstytucyjny obowiązek rządu do złożenia dymisji po wyborach parlamentarnych. Nominacja powinna uzyskać akceptację obu izb, ale w razie sprzeciwu Izby Doradców i niepowodzenia mediacji w ramach komisji mieszanej, stanowisko Izby Reprezentantów ma charakter decydujący. Ministrowie są z kolei mianowani przez premiera, i parlament nie bierze udziału w tym wyborze. Ministrowie mogą być w każdej chwili odwołani przez premiera, konstytucja bowiem przyznaje premierowi swobodę w tym zakresie, a także mówi że brak premiera oznacza upadek całego gabinetu.
Premier wraz z rządem jest odpowiedzialny przed Izbą Reprezentantów. Parlament nadto posiada szeroki zakres uprawnień kontrolnych wobec rządu i administracji.
9 artykuł Konstytucji mówi o tym, że „naród japoński szczerze dąży do międzynarodowego pokoju opartego na sprawiedliwości i porządku, wyrzeka się na zawsze wojny jako suwerennego prawa narodu, jak i również użycia siły jako środka rozwiązywania sporów międzynarodowych. Dla osiągnięcia celu określonego w poprzednim ustępie nigdy nie będą utrzymywane siły zbrojne lądowe, morskie i powietrzne, ani jakikolwiek potencjał wojenny”.
W artykule tym nie sprecyzowano dokładnie, czy Japonia np. nie ma prawa do samoobrony.
Po to, aby różne interpretacje tego zapisu nie wykorzystane były przez militarystów, zastrzeżono ze członkami gabinetu mogą być tylko osoby cywilne.
Oczywiście nie jest też tak, ze Japonia nie posiada w ogóle żadnych sił, gdyż dysponuje ona obecnie 250- tysięczną armią, jedną z najlepiej wyszkolonych i najnowocześniejszych armii świata, porównywalną jedynie do wojsk amerykańskich i brytyjskich, z czwartym budżetem na świecie.
W 1947 roku parlament japoński, wyłoniony w maju tegoż roku, na czele z premierem Katayama Tetsu, uchwalił około 45 aktów prawnych, które dostosowywały przepisy do wymogów nowej konstytucji od ustaw dotyczących Domu Cesarskiego począwszy. Dokonano poprawek w ustawie o urzędnikach państwowych, którzy przestali być „sługami cesarza”, a zaczęli pełnić „służbę dla narodu”. W marcu 1947 roku zatwierdzono ustawę o szkolnictwie. Wymówienia otrzymali wszyscy nauczyciele zaangażowani w wojenną propagandę, wstrzymano także nauczania takich przedmiotów jak etyka, historia a także geografia, a z podręczników wykreślono fragmenty które mówiły o boskim posłannictwie Japonii w wyzwalaniu narodów Azji. Na uczelnie wyższe powrócili naukowcy, którzy za swoje liberalne poglądy i krytykę polityki rządu zostali przed wojną zwolnieni z pracy.
Reformę oświaty przeprowadzono, opierając się na zaleceniach komisji, której przewodził rektor Uniwersytetu Illinois – Georges Stoddard. Dotychczasowy system 6-5-3-3 zastąpiono modelem amerykańskim, czyli 6-letnia szkoła podstawowa, 3-letnie gimnazjum, 3-letnie liceum i 4-letnie studia uniwersyteckie. Wprowadzono klasy koedukacyjne, a także obowiązkowe nauczanie na poziomie gimnazjalnym. Nauczycielom ponadto zabroniono prowadzenia jakiejkolwiek agitacji politycznej.
Wspomnieć należy także o sytuacji gospodarczej Japonii po wojnie, która znalazła się w bardzo ciężkim położeniu. Nałożenie ograniczeń w rozwoju strategicznych gałęzi przemysłu, a także powrót do kraju olbrzymiej rzeszy repatriantów, przyczyniły się do wzrostu bezrobocia . Wyjątkowo niskie plony ryżu w 1945 roku spowodowały katastrofalną sytuację na rynku żywnościowym, tym bardziej że ustały transporty z Korei, Tajwanu i Mandżurii. W 1946 roku ceny wzrosły przeciętnie 16-krotnie.
Szansą na przezwyciężenie problemu braku żywności, była reforma rolna ogłoszona w październiku 1946 roku. W końcowym okresie wojny 65 % rolników jedynie dzierżawiło ziemię, przy czym renta dzierżawna pochłaniała połowę ich zbiorów. W wyniku reformy posiadłości ziemskie ograniczono do 3 ha pod warunkiem, że ich właściciele zadeklarowali się pracować na roli. Jeżeli mieszkali z dala od swoich posiadłości , mieli prawo zachować i wydzierżawić grunt wielkości hektara. W latach 1946 – 1950 od dawnych właścicieli wykupiono za symboliczną opłatę około 80 % areału. Rozdysponowano także tereny, które były własnością państwa. Prawie 2 mln ha ziemi uprawnej znalazło się w posiadaniu 4,7 mln dotychczasowych dzierżawców. Dla porównania przed wojną dzierżawa obejmowała 46 % gruntów, o tyle po reformie było to już tylko 11 %.
Kolejnymi rozporządzeniami, które służyć miały demokratyzacji gospodarki były ustawa antymonopolowa z kwietnia 1947 roku; a także ustawa o wyeliminowaniu nadmiernej koncentracji potencjału ekonomicznego, na mocy której chciano podzielić 325 koncernów.
Poza tym zainicjowano, jeszcze za premierostwa Kataymamy, wiele reform które zmierzały do decentralizacji władzy. Do przekazania części uprawnień samorządom lokalnym obligowały nie tylko wytyczne władz okupacyjnych, ale także i konstytucja. We wrześniu powołano Ministerstwo Pracy, które przejęło część kompetencji Ministerstwa Opieki Społecznej. W grudniu m.in. zlikwidowano Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.
Ponadto zmodyfikowano kodeks karny, z którego wykreślono m.in. kategorię przestępstw przeciwko rodzinie cesarskiej. Z kodeksu cywilnego z kolei zniknęło stwierdzenie świadczące o patriarchalnym systemie rodzinnym.
Wytyczne MacArthura dotyczące demokratyzacji Japonii doprowadziły do zniesienia ustawy o utrzymaniu porządku publicznego z 1925 roku, wprowadzenie zmian w systemie wyborczym, co obejmowało ustanowienie okręgów wielomandatowych, obniżenie granicy wieku wyborców do 20 lat, a także przyznanie prawa wyborczego kobietom, co uczyniono 17.XII.1945 roku; i zatwierdzenie ustawy o związkach zawodowych. Takowe rozporządzenia były przychylnie przyjmowane przez społeczeństwo japońskie. Samo społeczeństwo w tym okresie było bardzo zagubione, po bankructwie idei boskiej Japonii, nagle zabrakło ideologii którą mogłoby pochwycić społeczeństwo. W tym też okresie, co było nieuchronne, następowała amerykanizacja Japonii. W tym czasie do Kraju Kwitnącej Wiśni zaczęły napływać hollywoodzkie produkcje filmowe, komiksy które przedstawiały styl życia typowej amerykańskiej rodziny. Zezwolono na działalność klubów rozrywkowych i występy rewiowe. Do łask powróciła także muzyka jazzowa i baseball. Co ciekawe także w języku japońskim pojawiło się mnóstwo zapożyczeń językowych, które utrwaliły się już na dobre.
W początkach okupacji wznowiono wydawanie przedwojennych gazet i czasopism. Ponadto pojawiła się cała masa nowych tytułów jak np. Shinnihon Bungaku ( „Literatura Nowej Japonii), czy chociażby „Sekai” (Świat). Dawni, wykluczeni przez klikę rządzących militarystów, pisarze jak np. Nagai Kafu, Tanizaki Jun’ichiro, czy chociażby Kawabata Yasunari, mogli znowu publikować swoje utwory.
Literatura tuż powojenna skupiła się pod względem stylistycznym i formalnym nad tematyką rozrachunkową dotyczącą doświadczeń wojennych, odpowiedzialności intelektualistów za wojnę, zaangażowania literatury w politykę, relacji jednostka-społeczeństwo.
Mimo zagwarantowanej w konstytucji wolności słowa, od X.1949 roku w Japonii obowiązywał zakaz krytykowania okupantów np. zabroniono projekcji filmu dokumentalnego na temat skutków zrzucenia bomby atomowej. Cenzorzy amerykańcy eliminowali także fragmenty japońskich utworów literackich, artykuły w prasie, widowiska teatralne i filmy, które świadczyły o nacjonalizmie, nietolerancji religijnej i rasowej, zawierały sceny samobójstw, poniżania kobiet czy też takie które miały wydźwięk antydemokratyczny, a potem i lewicowy.
Masowa produkcja po wojnie, takich urządzeń jak pralka, lodówka i telewizor (czyli tzw. 3 skarby, w nawiązaniu do insygniów władzy cesarskiej lustra, miecza i klejnotów) sprawiła, że co w drugie gospodarstwo mogło nimi poszczycić. Dzięki masowej produkcji nowinki techniczne stały się ogólnodostępne, co przy dynamicznym rozwoju środków masowego przekazu doprowadziło do wykształcenia się nowej klasy średniej, która składała się z pracowników dużych korporacji, a także administracji państwowej . Starsze pokolenie niepokoił brak poszanowania dla tradycyjnych wartości i konsumpcyjne nastawienia do życia, które było jakże charakterystyczne dla młodego pokolenia, które określone zostało mianem „generacji słońca” .
Po latach izolacji kulturalnej duże zainteresowanie wzbudziły w Japonii prezentacje sztuki zachodniej, zapoczątkowane wystawami dzieł m.in. Picassa.
Okres okupacji i bezpośrednio następujące po nim lata powrotu do równowagi stanowią kamień milowy w japońskiej historii. Była to era gwałtownych przemian w kierunku nowoczesności, ustępująca pod tym względem tylko restauracji Meiji, i bywa przez niektórych badaczy uznawana za punkt wyznaczający ostateczne zerwanie z tradycją i akceptację instytucji i wartości wolnych od śladów feudalizmu i konfucjanizmu. Trudno jest oddzielić czynnik historii i tradycji od narzuconych zmian, które osiągnęły punkt kulminacyjny w okresie okupacji. Gdyby Japonia nie miała za sobą przemiany z lat 70. i 80. wieku XIX wieku, a także doświadczeń lat 20. XX wieku z pewnością reformy instytucjonalne z lat 1945-1947 nie przetrwałyby próby czasu. W tym też kontekście należy stwierdzić, że bankructwo idei boskiej Japonii w czasie II wojny nie było głównym przyczynkiem do utrwalenia się reform demokratycznych i systemu parlamentarnego, ale stanowi jeden z kolejnych kroków, jakie Japonia podejmowała od XIX wieku, by stać się państwem nowoczesnym.
Bibliografia :
1. Berezowski M., Ostatni imperator. Cesarz, który był bogiem, Warszawa 1991
2. Hall J.W, Japonia od czasów najdawniejszych do dzisiaj, Warszawa 1979
3. Konstytucja Japonii / przeł. [z jap.] Teruji Suzuki, Piotr Winczorek ; wstępem opatrzyli Anna i Leszek Garliccy, Warszawa 1990
4. Pałasz – Rutkowska E., Starecka K. Japonia, Warszawa 2004
5. Wilanowski S., Japonia. Społeczeństwo, Ekonomia, Polityka, Warszawa 1974