Łotewskie odrodzenie narodowe
Z pAmIÄTnIkA nIeGrZeCzNeGo AnIoĹkA
Łotewska kwestia narodowa miała tę istotną cechę wspólną z kwestią narodową najbliżej z nimi etnicznie spokrewnionych Litwinów, że również Łotysze znajdowali się pod podwójna dominacja, i to w stopniu znacznie jeszcze większym niż ich południowi sąsiedzi. Dominacja niemiecka różniła się bardzo istotnie od supremacji Polaków na Litwie, miała bowiem charakter nie tylko ekonomiczny i kulturalny, ale była wszechstronna. Społeczność polska na Litwie stanowiła po powstaniu styczniowym obiekt wielorakiej dyskryminacji ze strony władz. Pozbawiona była nie tylko udziału w szeroko rozumianej administracji, ale skrępowana była jej aktywność w dziedzinie kultury i oświaty. Natomiast Niemcy na Łotwie byli społecznością uprzywilejowaną, i to nie tylko faktycznie, lecz również formalnie. Na części tych ziem rycerstwo niemieckie uzyskało przywileje w 1561 roku od Zygmunta Augusta, rozciągnięte następnie na pozostałe regiony i potwierdzane, począwszy od Piotra I, przez wszystkich carów. Także pod panowaniem rosyjskim ziemie te zarządzane były przez Niemców (ściślej mówiąc przez niemiecką szlachtę, tworzącą tak zwany Ritterschaften). W ich rękach znajdował się Landtag (najwyższy organ administracyjny w każdej z tych tak zwanych bałtyckich prowincji). Niemcami byli też marszałkowie szlachty, reprezentujący ją na dworze w Petersburgu. Niemiecka była nie tylko administracja ale także sadownictwo i prawo, szkolnictwo i niemiecki też był Kościół. Rosyjskie panowanie na Litwie było rzeczywistością, z którą raz po raz stykał się także miejscowy chłop, natomiast w prowincjach bałtyckich rosyjskie panowanie było właściwe aż do czasów Aleksandra III czymś niemal niezauważalnym dla miejscowego chłopa, natomiast władzą dla niego byli Niemcy.Łotysze byli narodem jeszcze mniejszym niż Litwini. W 1897 roku ich liczebność w całej Rosji wynosiła 1436 tys., z czego na ich ziemiach etnograficznych, liczących około 63 tys. km², znajdowało się 1316 tys., co stanowiło 68% mieszkańców tego terytorium.
Dominująca pozycja Niemców, stanowiących zaledwie 7,1 % mieszkańców ziem łotewskich, i ogromna zależność od nich społeczności łotewskiej wynikały z kilku czynników. Łotysze nie mieli żadnych tradycji odrębnej państwowości, a ziemi przez nich zamieszkiwane już od XIII – XIV wieku były podporządkowywane Niemcom w wyniku ich penetracji przybierającej charakter religijny, militarny i handlowy. Chyba tylko dzięki istnieniu samodzielnej Litwy obszar ten nie został przez nich całkowicie skolonizowany.
Społeczność łotewską tworzyli do połowy XIX wieku niemal wyłącznie chłopi, będący od lat dwudziestych tegoż stulecia poddanymi wielkich właścicieli ziemskich, którymi byli Niemcy. W prawdzie w dwóch pierwszych dekadach XIX wieku dokonało się wyzwolenie chłopów, ale zostali oni obdarzeni wolnością osobistą, nie uzyskując ani praw politycznych, ani ziemi. Zmuszało to ich do dzierżawienia gruntów od niemieckich baronów na warunkach, jakie im podyktowali.
Do końca omawianego okresu robotnicy rolni i chłopi stanowili większą część społeczności łotewskiej. Jednakże w ostatnich dekadach XIX wieku szybko rozwijał się przemysł i handel, wzrastała ludność miejska. Ciągnęło to ze sobą nie tylko zmiany w strukturze społecznej Łotyszy, lecz również zmianę struktury narodowej miast zdominowanych przez Niemów.
Powyższe informacje tłumaczą nam, dlaczego proces kształtowania się narodu łotewskiego, rozpoczęty w połowie XIX wieku, dokonywał się nie w opozycji do władz carskich, do rosyjskiej kultury i rosyjskiej społeczności, lecz w opozycji do Niemców. Zadaniem, które stawiał przed sobą ruch narodowy było uzyskanie praw równych z ludnością niemiecką, zwłaszcza w dziedzinach administracji, sądownictwa i szkolnictwa.
Na tym tle należy rozpatrywać działania władz carskich, podjęte za Aleksandra III, określane mianem rusyfikacji prowincji bałtyckich. Ich szczególny charakter polega na tym, że nie godziły one w proces kształtowania się narodu łotewskiego i w jego aspiracje, lecz w uprzywilejowaną pozycję Niemców. Ich celem było ograniczenie odrębności tych prowincji i daleko idące zespolenie ich z resztą państwa. Rusyfikowano administrację, sądownictwo i szkolnictwo. Wprowadzono język rosyjski do administracji, z tym, że w wielu przypadkach dopuszczalne było używanie niemieckiego, łotewskiego czy estońskiego. Rosyjski nie stał się jednak językiem wewnętrznym dla urzędowania Ritterschaften. Radykalnie zostało zreformowane też sądownictwo. Została wprowadzona rosyjska procedura cywilna i karna, sądy podporządkowano kontroli władz petersburskich, które nominowały również sędziów. Mimo, że dokonane wówczas reformy poważnie ograniczyły władzę szlachty niemieckiej, to zachowała ona swoją uprzywilejowaną pozycje do końca XIX wieku, a nawet dłużej, bo aż do wybuchu I wojny światowej. Także niemieckie mieszczaństwo w wyniku cenzusowego prawa wyborczego do samorządu miejskiego było uprzywilejowane. W jeszcze większym stopniu niż w administracji i sądownictwie ograniczono dominację Niemców w szkolnictwie. Posunięcia rusyfikacyjne miały na celu ograniczenie wpływu Niemców na szkolnictwo oaz znaczne wzmocnienie pozycji języka rosyjskiego w procesie nauczania. W 1885 roku szkolnictwo włączone zostało do systemu szkolnego Rosji i podporządkowane Ministerstwu Oświaty. Dwa lata później w szkołach wiejskich ustanowiono obowiązek nauczania w języku rosyjskim wszystkich przedmiotów, prócz religii, a w 1887 zarządzono stopniowe wprowadzanie nauczania w języku rosyjskim również w gimnazjach. Niedługo potem obowiązek ten rozciągnięto również na gimnazja prywatne. Należy w tym miejscu wspomnieć, że wcześniej nauczanie podstawowe odbywało się w języku łotewskim, a przedmiotami nauczania (czasami obowiązkowymi) były niemiecki i rosyjski. Rusyfikacja szkolnictwa natrafiła na energiczny sprzeciw Niemców i nie był on całkiem bezowocny. Odpowiedzią społeczności niemieckiej było m.in. zorganizowanie prywatnego nauczania pozaszkolnego.
Nie ulega wątpliwości, że przeprowadzona w latach osiemdziesiątych XIX wieku rusyfikacja administracji i szkolnictwa poważnie ugodziła w pozycję społeczną i polityczną Niemców oraz w oddziaływanie niemieckiej kultury. Podważając dominację społeczności i kultury niemieckiej, ułatwiła rusyfikacja łotewski proces narodotwórczy, a zastępowanie w szkolnictwie bądź sądownictwie Niemców przez Rosjan nie godziło w jeszcze bardzo nieliczną łotewską inteligencję i raczej budziło w niej sympatię. Nie należy się więc dziwić, że w łotewskim ruchu narodowym istniał silny nurt rusofilski. Jego inicjatorem był Kaspars Biezbardis, pierwszy Łotysz, który (w 1823 roku) ukończył uniwersytet w Dorpacie. Twierdził on między innymi, że Łotysze są przyrodnimi braćmi Słowian. Także najwybitniejszy z twórców tego nurtu, Kriąjanis Valdemárs, pisał o łotewsko-słowiańskiej krwi i pozostawał w bliskic kontaktach z rosyjskimi słowianofilami. Uważał, co w cale nie dziwi, że największe niebezpieczeństwo dla bytu narodowego Łotyszy grozi ze strony Niemców. Odnosił się więc z sympatią do odgermanizowania szkolnictwa poprzez jego rusyfikację. Tym bardziej, że uważał, iż znajomość rosyjskiego jest niezbędna dla dobrobytu społeczności łotewskiej i po to, by Łotysze mogli w pełni korzystać z praw obywateli Rosji. Orientacja rusofilska znamionowała także w latach siedemdziesiątych w osiemdziesiątych najważniejsze czasopisma łotewskie. „Baltijas Vestnesis” głosił, że nie leży w interesie narodu łotewskiego przeciwstawianie się językowi rosyjskiemu. „Baltijas Zemkopis” postulował większą integrację prowincji bałtyckich z imperium rosyjskim.
Rusyfikacja szkolnictwa pod koniec lat osiemdziesiątych zaczęła budzić niezadowolenie wśród Łotyszy, czemu dawano wyraz w kierowanych do władz petycjach, jednak nie powodowała ona rusyfikacji narodu. Natomiast jeszcze w końcu XIX wieku zdarzały się przypadki germanizowania się Łotyszy. Nie zahamowała ona wielkiej ich aktywności w dziedzinie kultury.
Cechą niezmiernie znamienną łotewskiej społeczności było tworzenie w ostatnich dekadach XIX wieku różnorodnych organizacji, stowarzyszeń, szczególnie rolniczych. Liczne były spółdzielnie mleczarskie, hodowlane, kredytowe, ubezpieczeniowe. Troszczono się zwłaszcza o podnoszenie kultury rolnej.
Na ostatnie dekady XIX wieku przypada również znaczny rozwój ekonomiczny. W Rydze, gdzie skupiona była większość przemysłu, w 1874 roku w zakładach podlegających inspekcji fabrycznej pracowało 11 tys. robotników, a w 1900 już 47 tys.
Przemianom struktury społecznej oraz imponującemu rozmachowi działalności organizatorskiej w sferze kultury i w gospodarce ni towarzyszyły jednak przez dłuższy czas próby utworzenia organizacji politycznych i artykułowania tą drogą aspiracji narodowych. Aspiracje te stały się głośne dopiero w czasie rewolucji w 1905 roku.
Podsumowując, łotewski ruch narodowy w XIX wieku nie był zbyt silny i przejawiały się w nim tendencje rusofilskie, a odrodzenie narodowe przebiegało przede wszystkim pod hasłem walki z Niemcami i germanizacją. Łotysze, jako nie posiadający własnej tradycji państwowej, nie mięli się do czego odwołać w swej świadomości historycznej i tym samym trudniej i było zrozumieć, że mogą zaistnieć jako państwo. Tak też w XIX wieku nie padają hasła wyzwoleńcze i idee stworzenia własnego państwa, lecz Łotysze widzą swoje miejsce jako poddani cara, zintegrowani z państwem rosyjskim.