Kewstia socjalna w encyklice Rerum Noarum Leona XIII

Z pAmIęTnIkA nIeGrZeCzNeGo AnIołkA

Rerum novarum (15 V 1891)

Leon XIII już na wstępie podkreśla, że kościół posiada prawo zajmowania się w wypowiadania swego zdania w kwestii socjalnej ze względu na jej moralny charakter, posiada on także prawa historyczne zdobyte ku temu. Działalność Kościoła od zarania jego istnienia znamionuje się charakterem społecznym. Począwszy od instytucji pierwszych diakonów aż po ostatni wyraz praktycznej katolickiej działalności społecznej, zwłaszcza charytatywnej. Mamy dowody na potwierdzenie tezy, że Kościół Katolicki doceniał znaczenie doczesnych warunków życie ludzkiego, że starał się usuwać niedomagania życia socjalnego i kłaść trwałe podstawy dla rozwoju zdrowych stosunków społecznych. Ojciec Święty nie tylko podkreśla uprawnienia Kościoła w tej dziedzinie, ale konkretnie wskazuje na charakter tej działalności. Nie chodzi mu o abstrakcyjne ujęcie samej sprawy, lecz o wskazanie życiodajnych zasad, które zastosowane jako drogowskazy zdołałyby przyczynić się do załatwienia, a przynajmniej do osłabienia sporu. „Podejmujemy to zagadnienie (piszę Ojciec Święty) z pełną ufnością i świadomością, że do zabrania głosu mamy prawo; jest ono bowiem tego rodzaju, że się go skutecznie nie rozwiąże, o ile się nie przyzwie religii i Kościoła na pomoc. A skoro do Nas w pierwszym rzędzie należy troska o religię i rozporządzanie środkami należącymi do sfery działalności Kościoła, milczenie byłoby w oczach wszystkich zaniedbaniem obowiązku.” Ogólnie zaś rolę Kościoła charakteryzuję Leon XIII w następujący sposób: „ Kościół to bowiem dobywa z Ewangelii nauki, które mają moc, że walkę społeczną mogą doprowadzić do porozumienia, albo przynajmniej odjąć jej ostrość i uczynić łagodniejszą; Kościół dalej nie tylko umysł oświeca, ale stara się jeszcze pokierować życiem i obyczajami jednostek za pomocą przykazań swoich; on też polepsza warunki życia proletariuszy licznymi działaniami na ten cel stworzonymi. A wszystko to czyni w tym celu, by wszystkie klasy razem złączyły swoje rady i swoje siły ku możliwie najskuteczniejszemu rozwiązaniu kwestii robotniczej.” Słowem, rola Kościoła w dziedzinie rozwiązania kwestii socjalnej uwydatnia się: przez jego naukę, przez pracę wychowawczą i przez praktyczną działalność.
Pierwsza kwestia którą porusza Leon XIII to rola nauki Kościoła, która przyczynia się do rozwiązania kwestii socjalnej. Otóż papież na wstępie zaznacza iż błędem zasadniczym, jaki popełniają wszyscy reformatorzy dotyczy fałszywej koncepcji człowieka i jego celu. Liberalizm zwany inaczej indywidualizmem opierając się na filozofii Rousseau uważa człowieka za indywiduum z natury swej dobre, jedynie otoczenie czyni złem. W konsekwencji uwalnia człowieka od wszelkiej odpowiedzialności społecznej, zaś wszelkie niepowodzenia przenosi na barki społeczeństwa. Czyni człowieka indywidualizm „panem samego siebie” jako najwyższą formą i najwyższym celem. Na tym samym materialistycznym podłożu bazuje również socjalizm, który zakłada iż człowiek jest dobry, ale że ustrój społeczny go zniszczył, zepsuł, czyniąc ludzi nierównymi, każąc jednym pracować i jednocześnie zezwalając na ich wyzysk przez drugich. W konsekwencji socjaliści marzą o równości bezwzględnej wszystkich ludzi, o przywróceniu dobroci człowieka i pozbawieniu pracy charakteru trudu przez zmianę podstaw współczesnego ustroju. Tymczasem katolicyzm przeciwstawia się złudzeniom co do dobroci ludzkiej. Kościół Katolicki głosi, że natura ludzka w skutek grzechu pierworodnego została skażona, że człowiek wskutek tego skłonny jest bardziej do złego, niż do dobrego, że „jeśli chodzi o pracę fizyczną (piszę Leon XIII) to nawet w stanie niewinności pierwotnej nie miał być człowiek od niej wolny. Potem zaś praca, którą wówczas dobrowolnie i z radością ducha zażywał zmieniła się w przykrą konieczność jako pokuta za grzechy. Tak samo nie będzie końca i innym przykrościom doczesnym, smutne następstwa grzechu zawsze będą do znoszenia przykre i trudne; będą też człowiekowi towarzyszyły do ostatniej chwili życia.” Przestrzega papież wszystkich reformatorów socjalnych, że wszelkie ich założenia oparte na „dobroci człowieka” są marzeniem. Uczy i napomina, że dążenia reformistyczne oparte na tej podstawie są tylko złudzeniem i nie tylko nie polepszą położenia robotników, ale zrodzą rozczarowanie i żal. Pisze: „boleść i cierpienia stanowią zatem dolę ludzką, a chodź by wszystkich doświadczali i próbowali środków, żadną siłą i żadną teorią nie potrafią wymazać tych doszczętnie z życia ludzkiego. Ci zaś którzy zapewniają, że to potrafią i którzy biednej ludzkości obiecują życie wolne od wszelkiej boleści i trudu, natomiast pełne pokoju i trwałych rozkoszy, Ci oszukują lud i przygotowują mu zasadzkę kryjącą w sobie większe jeszcze od obecnych nieszczęście”. Następnie Kościół Katolicki przypomina o godności każdego człowieka i właściwym pojmowaniu równości. Doktryny materialistyczne pojmują człowieka abstrakcyjnie, uwalniając go od wszelkiej odpowiedzialności, chodź by socjalizm głoszący zasadę bezwzględnej równości. Tymczasem Kościół Katolicki, rozpatruje człowieka takim jaki jest w rzeczywistości. Wszyscy ludzie mają tą samą naturę ludzką, ten sam cel przez Boga wytyczony, wszyscy zostali odkupieni i wszyscy mają możliwość używania środków do zbawienia koniecznych. Pod tym względem wszyscy są sobie równi. Tej równości i godności człowieka jako dziecka Bożego, żaden ustrój społeczno-gospodarczy zmienić nie może. Jednak obok tej równości istnieje pomiędzy ludźmi nierówność mająca swe źródło nawet w różnicach naturalnych, niezależnych od człowieka i różnicy tej nie zdołają usunąć wszelkie wysiłki reformatorów. „Zachodzą bowiem (jak pisze Ojciec Święty w encyklice) miedzy ludźmi bardzo wielkie i bardzo liczne różnice naturalne, różnice w inteligencji, pilności, zdrowiu, siłach, a za tym różnicami już sama różnorodność warunków życia. I to sprzyja zarówno jednostkom jak i powszechnemu dobru, życie zbiorowe bowiem potrzebuje różnych uzdolnień i różnych talentów do swych zadań, a do podjęcia ich skłaniają ludzi przede wszystkim właściwe ich różnice osobiste”. Zatem wszelkie dążenia zmierzające do przeprowadzenia w życiu społeczno-gospodarczym bezwzględnej równości wszystkich są dążenie przeciwko naturze, zaś przy rozwiązaniu kwestii robotniczej nie może być mowy o usunięciu nierówności społecznych jak tego pragnie socjalizm. Należy raczej dążyć do tego, by każdy mógł rozwijać swe zdolności zgodnie z dobrem ogółu. Wynika z tego iż, wymarzony przez socjalistów „raj na ziemi” jest fikcją. Zawsze bowiem będą różnice między ludźmi, ale nie oznacza to bynajmniej by Kościół wszelkie różnice między ludźmi uświęcał i chronił. Z całej encykliki papieskiej wynika, że jedynie różnice naturalne i mające swe źródło w sprawiedliwości znajdują obronę. Celem zaś dla wszystkich powinno być dążenie do stopniowego zmniejszania sztucznych różnic społecznych i gospodarczych między ludźmi. Następnie Leon XIII określa swój stosunek do społeczeństwa w opozycji do doktryn materialistycznych. Otóż według doktryny socjalistycznej społeczeństwo składa się z dwóch wzajemnie zwalczających się klas: proletariatu i burżuazji, zaś idea walki klas stanowi tam niezbędny proces dziejowy, którego zakończeniem będzie zwycięstwo proletariatu i nadejście ustroju kolektywnego. Jednak Kościół dostrzega fałszywość tej koncepcji ponieważ, w społeczeństwie widzi nie dwie, lecz wiele klas. W obrębie obu grup socjalistycznych widzi odrębne grupy, mające swe interesy, często przeciwstawiające się sobie, ale ponad którymi góruje interes całego społeczeństwa. Dlatego społeczeństwo dla katolickiej myśli społecznej jest organizmem moralnym w którym jednostki wchodzą w skład samodzielnych grup, ale związanych ze sobą dążeniem dla dobra całości. Jednostka jest tutaj zarówno uprawniona jak i odpowiedzialna. Filozofia katolicka głosi zasadę solidarności klas zamiast walki klas ponieważ, ponad interesami klas istnieje dobro społeczeństwa - dobro ogólne. W zastosowaniu zaś tej zasady do stosunków pomiędzy kapitałem a praca dochodzi się do wniosku, że tylko współpraca ich daje korzyści. Podstawą podziału dóbr musi być wynik produkcji od niego zaś zależy udział każdego czynnika. Zarówno w interesie pracy jak i kapitału leży, by rezultat ten wynikający z działalności gospodarczej był dodatni. Ojciec Święty przypomina o tym w encyklice pisząc „Jest zasadniczym błędem w sprawie, o której mówimy, ulegać poglądowi, że dwie klasy są sobie z natury swojej przeciwne, jak gdyby już sama natura uzbroiła bogatych i proletariat do walki ostatecznej ze sobą. Sprzeciwia się to tak dalece rozumowi i rzeczywistości, że prawdą jest wprost przeciwne twierdzenie. Jak bowiem poszczególne członki w ciele ludzkim zestrajają się mimo swej różnorodności między sobą, tworząc w ten sposób harmonijny zespół, tak również w społeczeństwie ludzkim dwie te klasy przez naturę skazane są na to, by się ze sobą łączyć w zgodzie i by sobie odpowiadały w równowadze. Jedna drugiej bezwzględnie potrzebna i ani kapitał bez pracy, ani bez kapitału praca istnieć nie może. Zgoda nadaje rzeczom piękno i rodzi ład, a przeciwnie z walki nieprzerwanej powstaje zawsze zamieszanie. Skoro systemy materialistyczne, wykluczając cel nadprzyrodzony człowieka, muszą szukać w obfitości dóbr jedynie szczęście człowieka, to światopogląd katolicko – społeczny, uznając nadprzyrodzone przeznaczenie człowieka widzi w dobrach doczesnych jedynie środek do celu. Z takiego ujęcia filozoficznego płyną praktyczne skutki. O ile w pierwszym wypadku wszelkie środki będą godziwe przy gromadzeniu dóbr, to w drugim nie mogą one naruszać praw naturalnych i Boskich. Zarówno kapitalista jak i robotnik, hołdując zasadzie wyłącznej doczesności muszą dążyć jedynie do tego by jak najwięcej szczęścia doczesnego zdobyć. Tymczasem nauka katolicka o znaczeniu i przeznaczeniu dóbr podrywa fundament egoizmu i zmusza człowieka do poszanowania praw drugiego człowieka, do podporządkowania doczesności wieczności w imię Boga. Dzięki temu katolicyzm stwarza podłoże do porozumienia się ludzi nawet w sprawach materialnych. Przeciwnie gdyby usunąć zasady katolickie o celu człowieka i wartości dóbr, to życie społeczne stałoby się niemożliwością ponieważ, nastała by walka wszystkich przeciwko wszystkim. Jednocześnie Kościół Katolicki głosi, prawo przyznania każdej jednostce dóbr na własność, ale tak dalece by dobro ogólne nie zostało narażone na szwank. Na własności prywatnej ciążą zobowiązania natury społecznej. W świetle tego pomoc bliźniemu w pewnych okolicznościach jest obowiązkiem a pobieranie jałmużny przestaje być hańbą. Tymczasem inaczej tę kwestię widzą systemy materialistyczne. Liberalizm głosi, nieograniczone i absolutne prawo własności zaś jałmużna jest aktem litości. Socjalizm zaś potępia własność a jałmużnę uważa za upodlenie człowieka. Zarówno więc nauka katolicka o celu człowieka jaki i o przeznaczeniu dóbr doczesnych tworzą fundament, porozumienia między przedsiębiorcami a robotnikami. Leon XIII następująco wypowiada się w kwestii dóbr „Kto darem Bożym otrzymał większą obfitość dóbr czy to zewnętrznych i fizycznych czy też duchowych, otrzymał je w tym celu, by ich używał ku własnemu udoskonaleniu, a także jako szafarz Opatrzności Bożej ku pożytkowi drugich (...) Ubogich zaś Kościół poucza, że zgodnie z myślą Bożą nie należy uważać za hańbę, ani się wstydzić pracy zarobkowej. Czynem i przykładem potwierdził to Chrystus, który dla zbawienia świata ubogim się stał, będąc bogatym. Chodź bowiem Syn Boży i Sam Bóg chciał jednak by się wydał synem cieśli i by za takiego był uważany a i znaczna część życia nie wahał się poświęcić pracy ciesielskiej. (...)Kto na wzniosłość tego przykładu patrzy, łatwo zrozumie iż prawdziwa godność człowieka i wyższość zasadza się na obyczajach. Mianowicie na cnocie, zaś cnota jest wspólnym mieniem śmiertelnych, którą posiąść mogą zarówno wielcy jak i mali , zarówno bogaci jak i ubodzy, że nagroda wiecznej szczęśliwości przypadnie tylko cnocie i zasługom bez względu na to kto by je posiadł. Co więcej ku ubogim wydaje się miłość Boża więcej skłaniać.(...) Poznanie tej nauki powściąga butę bogatego podnosi zaś upadłego ducha w ubogim, w pierwszym widzi uczynność a w drugim umiarkowanie. W ten sposób skraca się odległość między klasami utrzymana przez pychę ludzką i nie było by rzeczą trudna doprowadzić obydwie strony do podania sobie rąk i zgody.” Nie tylko Leon XIII ale cały system religijny współdziała na rzecz zbliżenia obu klas, czemu sprzyja przypomnienie obowiązków obu warstwom. Ojciec Święty w dosadny sposób przypomina o obowiązku sprawiedliwości obu stronom. Dotyczą one: Wiernego wypełniania pracy, zachowania majątku pracodawcy i poszanowania jego osoby z jednej strony, a należytego wynagrodzenia, zachowania zdrowia duszy i ciała robotnika z drugiej. Papież ujmuje to w następujących słowach: co do robotników „w całości i wiernie wykonywać pracę do której się zobowiązał umową wolną i odpowiadającą słuszności, nie szkodzić pracodawcy na majątku i nie znieważać jego osoby w dochodzeniu swoich praw, wstrzymać się od gwałtu i nie wywoływać rozruchów, nie łączyć się z ludźmi przewrotu.” Co do pracodawców „nie uważać robotnika za niewolnika, kierować się zasadą że należy w nim uszanować godność osobistą, podniesioną jeszcze przez charakter chrześcijanina, ponieważ praca zarobkowa nie tylko nie poniża człowieka, ale mu zaszczyt przynosi, dając mu szlachetną możliwość utrzymania życia. Bezwstydem zaś i nieludzkością jest uważać człowieka za narzędzie zysku i szacować go według tego ile mogą jego mięśnie i siły. Należy także brać pod uwagę religijne i duchowe potrzeby pracowników. Obowiązkiem więc pracodawców jest uważać, by się tym potrzebom stało zadość, by robotnik nie był wystawiony na okazję zepsucia i na pokusy do grzechu, by był wolny od wpływów odciągających go od życia rodzinnego i od praktyki oszczędności. Nie nakładać pracy powyżej siły robotnika, ani takiej która nie odpowiada jego wiekowi i płci. Ze wszystkich obowiązków najważniejszy jest żeby każdemu oddać to co mu się słusznie należy(...) przy ustaleniu płacy pamiętać że ani Boska ani ludzkie prawa nie pozwalają korzystać z biedy i nędzy ludzkiej zaś zbrodnią wołającą o pomstę do nieba jest pozbawienie kogoś należytej płacy.” Widać jak dalece różni się światopogląd katolicki od liberalno – kapitalistycznego. Podczas gdy według liberalizmu praca jest zwykłym towarem, którego cena ustalona jest jedynie na podstawie prawa popytu i podaży, a robotnik jest jedynie maszyną, którą należy jak najszybciej zamortyzować, to w katolickiej doktrynie społecznej praca znajduje godność, bo jest przejawem i własnością całego człowieka, dla wielu jest jedynym środkiem utrzymania a cena jej powinna odpowiadać jej przeznaczeniu. Robotnik odzyskuje tutaj godność dziecka Bożego i współpracownika w produkcji. A wszystko to wynika z zasady sprawiedliwość. Słowem, Kościół jasno określa drogę rozwoju zdrowych stosunków pomiędzy kapitałem a pracą, wskazuje platformę na której porozumienie trwałe pomiędzy pracodawcą a robotnikiem nastąpić może, stwarza normy według których, postęp społeczny powinien się rozwijać.
Kolejną kwestią jest wychowanie społeczeństwa przez kościół Katolicki, który widzi niedomagania społeczne, bada ich naturę, szuka środków zaradczych, zawsze pamiętając o tym iż podmiotem stosunków społecznych jest człowiek. Bez pracy nad wnętrzem jego duszy, nie może być mowy o skuteczności przedsięwziętych środków zaradczych i o dodatnich skutkach reform społecznych. Kościół zwalcza nie tylko zewnętrzne przejawy nadmiernego egoizmu ludzkiego ale stara się rozwijać w nim altruizm. Nie zwalnia jednostki od odpowiedzialności, ale czyni ją współodpowiedzialną za rezultat życia społecznego. Kościół przychodzi z pomocą człowiekowi w jego wysiłkach odnoszących się do kształtowania charakteru. Najpierw podkreśla obowiązki społeczeństwa w tej dziedzinie i żąda pozytywnej współpracy, a następnie dostarcza środków nadprzyrodzonych w postaci sakramentów świętych. Dla układania poprawnych stosunków pomiędzy pracodawcą a robotnikiem, przygotowuje wnętrze obu stron. Wskutek czego im głębsze jest w społeczeństwie życie religijne, tym większa i trwalsza spoistość społeczeństwa. Im bardziej pracodawcy i robotnicy pamiętają o swoich obowiązkach religijnych i im bliżej stoją Kościoła, tym mniej wśród nich walki, a więcej ducha współpracy. Podkreśla to Ojciec Święty tak pisząc w encyklice „Wreszcie Kościół nie poprzestaje na wynajdywaniu sposobów uleczania, kierując wszystkie swe siły na kształceniu i wychowywaniu ludzi w swych zasadach i swej nauce. Usiłuje wniknąć w duszę a wolę skłonić do posłuszeństwa prawom i do kierowania się nimi. W tej zaś pierwszorzędnej i niezmiennie ważnej dziedzinie, w której tkwi istota sprawy społecznej i która najobfitsze obiecuje pożytki, działalność Kościoła największe przedstawia możliwości. Środki bowiem których używa do poruszenia dusz, otrzymał do tego celu od Jezusa Chrystusa. Stąd Boska tkwiąca w nim siła.” Kościół Katolicki nie lekceważy bynajmniej reform zewnętrznych w postaci norm prawnych, czy też instytucji społecznych, lecz żąda jednocześnie zmiany wnętrza ludzkiego ducha. W ten sposób i na takiej drodze Kościół dokonał zmiany oblicza świata pogańskiego i dalej go dokonuje, prowadząc stale ludzkość do sprawiedliwości i miłości chrześcijańskiej .Dlatego jeśli społeczeństwo dzisiejsze ma się odrodzić , to stanie się to tylko przez odnowienie życia chrześcijańskiego i instytucji chrześcijaństwa. Natomiast Jak stwierdza Papież „społeczeństwa będące w stanie rozkładu powinny wrócić do swoich początków, jeśli chcą się odrodzić. Doskonałość bowiem każdego społeczeństwa polega na dążeniu do celu, dla którego powstał i na takim zbliżeniu się do niego, by wszystkie ruchy i działania społeczne pochodziły z tej samej przyczyny, która dała początek stworzeniu. Stąd odchylenie od celu jest zepsuciem a powrót do celu uleczeniem. Inaczej reformę społeczną pojmowały systemy materialistyczne. Wszelka zmiana jest zależna od zmiany warunków zewnętrznych, rozwój całkowitej wolności jak chce liberalizm czy też zniesienie własności prywatnej czego domaga się socjalizm. Jednostka jest zwolniona z wszelkiej odpowiedzialności za wynik relacji w społeczeństwie zaś winą obarcza się warunki społeczne. Tymczasem Kościół Katolicki pielęgnując cnotliwe życie wśród wiernych przyczynia się także do wzrostu ich dobrobytu materialnego. Zwłaszcza ma to duże znaczenie dla warstwy robotniczej. Kościół propagował roztropność, oszczędność i umiarkowanie czyli te cnoty które obok zadowolenia duchowego rodzą też dobrobyt materialny. Walor czynników moralnych w dziedzinie dobrobytu ludzkości nie może być negowany nawet przez zwolenników doktryn materialistycznych.
Ostatnią kwestią jest praktyczna działalność Kościoła w kwestii społecznej. Otóż Kościół Katolicki przez to, że dobra doczesne, uważa jako środki do celu wiodące, nie osłabia wysiłków ludzi w dziedzinie nabywania bogactw, ale dokłada starań, by środki nie stały się celem i by dobrobyt społeczeństwa nie ograniczał się do dóbr materialnych., lecz istotnie odpowiadał swej treści. Kościół od zarania dziejów zdawał sobie sprawę z wartości dóbr doczesnych, jako środków do osiągnięcia wyższych celów o czym świadczy jego praktyczna działalność. Leon XIII pisze „dla dobra warstw biednych tworzy i popiera Kościół instytucje mogące złagodzić ich nędze.(...)Kościół wspólna matka bogatych i ubogich opierając się na miłości, zakładał zgromadzenia zakonne i wiele innych pożytecznych stowarzyszeń, które swą dobroczynną działalnością obejmowały prawie wszystkie rodzaje nędzy”.

Leon XIII omawia w tej encyklice socjalizmu jako błąd społeczno-gospodarczy, polegający na kolektywizacji dóbr. Za punkt wyjścia dla oceny socjalizmu przyjmuje encyklika Rerum novarum jego twierdzenie, że dla polepszenia bytu mas należy znieść prywatne posiadanie i wprowadzić własność wspólną, pozostającą w administracji gminy lub państwa. Papież zwraca uwagę, iż ów socjalizm buduje swoją teorię o własności wspólnej wychodząc z założenia o bezwzględnej równości wszystkich ludzi.
Rerum novarum podaje cztery zasadnicze przyczyny, dla których Leon XIII wypowiada się przeciwko socjalistycznej próbie zmiany własności prywatnej na wspólną. Są one następujące: własność wspólna szkodliwa dla robotnika własność wspólna sprzeciwia się prawie natury, własność wspólna zagraża rodzinie, wprowadzenie własności wspólnej grozi społecznym rozstrojem.
Pierwsza kwestia dotyczy szkodliwości własności wspólnej dla robotnika. Leon XIII uzasadnia przede wszystkim, że zmiana własności prywatnej na wspólną nie tylko nie poprawi bytu robotników, ale jeszcze zaszkodzi tym, których warunki życia usiłuje poprawić. Z szeregu argumentów powszechnie przytoczonych encyklika podaje trzy zasadnicze: system kolektywistyczny pozbawia robotnika celu pracy, niweczy oszczędność i uniemożliwia polepszenie bytu.
Pierwszy argument dotyczy pozbawienia robotnika celu pracy. Otóż „wewnętrzną pobudką pracy, której się podejmują wszyscy zajęci produkcją przynoszącą zysk i celem, ku któremu bezpośrednio zmierza pracownik jest zdobycie dobra materialnego i posiadanie go na wyłączną swą własność.” Człowiek zawsze dąży do ustalenia swego położenia, do zabezpieczenia swego bytu i stworzenie takich warunków istnienia w których mógłby pokrywać swoje potrzeby, lub też liczyć na to, że wszystkie swoje potrzeby, tak często różne od potrzeb innych ludzi, zależnie od stopnia cywilizacyjnego, kulturowego i warunków społecznych, mógłby zaspokoić. Taką pewność daje tylko własność prywatna i dlatego człowiek dąży do jej zdobycia. Z kolei świadomość, że przy wydajnej pracy można dojść do zabezpieczenia i ustalenia swojego bytu, jest powodem do podniesienia wartości pracy, jej wydajności i sumienności. Lecz człowiek pracujący w systemie kolektywistycznym nie wytęża swych możliwości, gdyż wie, że pokrycie jego potrzeb nie będzie wynikiem wartości jego osobistej pracy, lecz tylko średnią proporcjonalną wytworzonych przez masę robotniczą dóbr. W pracy towarzyszy mu świadomość, iż rozwijanie osobistej gorliwości, pracowitości w niczym nie polepszy jego bytu, wobec socjalistycznej równości. Zasady socjalistyczne nie posiadają dostatecznej siły moralnej by zjednać dla siebie, drogą wewnętrznego nakazu, nie tylko masy, ale nawet jednostki.
Kolejny argument dotyczy oszczędności robotników a w zasadzie niemożności oszczędzania przez niego w obliczu własności wspólnej. Już samo posiadanie własności daje możliwości oszczędzania, zaś każdy człowiek posiada zmysł oszczędzania, chęć zachowania rzeczy raz nabytej w celu uchronienia się od niepewnego losu. Dążenie do oszczędności da się jedynie wytłumaczyć własnościowym duchem człowieka. Natomiast system kolektywistyczny jest marnotrawstwem dóbr na którym cierpią przede wszystkim Ci którzy nie posiadają własności prywatnej i są uzależnieni od pomyślności całokształtu życia gospodarczego.
Z braku możliwości oszczędzania wynika ostatni argument dotyczący uniemożliwianie polepszenia bytu przez robotnika ze względu na wspólną własność. „Zmiana zatem posiadania z prywatnego na wspólne, do której dążą socjaliści, pogorszyłoby warunki życia wszystkich pracowników pobierających płacę, ponieważ odebrałoby im swobodę używania płacy na dowolne cele, a tym samym także nadziej i możność pomnożenia majątku rodzinnego i polepszenie losu.” Natomiast system kolektywistyczny jest wrogiem nadziei, która przecież jest tak potężnym bodźcem w pracy. Robotnik przestaje decydować o swoim losie, warunkach życia, swej przyszłości, bycie swej rodziny przestaje ufać w swe zdolności i siły, przestaje je rozwijać, nie trudzi się nad tym by znaleźć wyjście z trudnego położenia, by własnymi siłami polepszyć swój byt, gdyż to wszystko jest niemożliwe ze względu na ustrój kolektywistyczny. W ten sposób tworzy się klasę robotniczą, ludzi skazanych na pozostawanie w warunkach w jakich żyli ich rodzice. W encyklice dostrzegamy myśl św. Tomasza, który czerpie argumenty przeciw własności wspólnej przede wszystkim z natury ludzkiej, widząc w niej brak przygotowania do zarządzania wspólnymi dobrami. Św. Tomasz a za nim encyklika podkreśla, iż człowiek ma prawo posiadać dobra własne, gdyż każdy lepiej dba o swoje własne rzeczy, niż o wspólne, jest lepszym pracownikiem gdy ma świadomość uzyskania z pracy dóbr własnych.
Druga kwestia dotyczy rozpatrywania własności wspólnej w obliczu prawa natury. Z encykliki wynika iż Leon XIII łączy własność prywatną z prawem przyrodzonym i konieczności jej uzależnienia od warunków w jakich żyje i działa człowiek. Leon XIII zwalcza własność wspólną odwołując się do rozumnej natury człowieka. Idąc za św. Tomaszem wskazuje iż właśnie z rozumnej natury człowieka wynika jego dążenie do pozyskania dóbr na własność. Człowiek nie może poprzestać tylko na pozyskaniu rzeczy potrzebnych mu w danej chwili. Posiadając naturę zmysłową ma „przyrodzoną dążność do używania dóbr materialnych.” Oprócz natury zmysłowej człowiek posiada jeszcze zdolność myślenia czyli rozum. Stąd wynika iż „by człowiek miał nie tak jak zwierzę zostawione sobie do bezpośredniego spożycia dobra, ale żeby miał dobra do stałego i trwałego posiadania, nie tylko więc te, które przez używania niszczeją, ale także te, które mimo używania pozostają.” Człowiek zaś przez rozum i wolę może używać tych rzeczy, które są dla jego korzyści stworzone, ma również możliwość wpływania na warunki swego życia, może je odpowiednio zmieniać, zgodnie z jego rozumem i daje mu podstawy do prawa własności. „Rozumem swoim ogarnia człowiek niezliczoną moc rzeczy, z teraźniejszością łączy i kojarzy przyszłość, jest panem swych czynności i w ten sposób żyjąc poddany jest prawu wiecznemu i władzy troszczącego się o wszystko Boga. Sam dla siebie, dzięki rozumowi jest rządcą i opatrznością.” Człowiek posiadając wolność wyboru i zdolność odróżnienia dobra od zła „ma możność wybierać sobie to, co może za szczególnie odpowiednie dla zaspokojenia potrzeb nie tylko w teraźniejszości, lecz też i w przyszłości.” Tą drogą współdziała z Opatrznością Bożą, która zaspokajając potrzeby człowieka pozostawia mu jednocześnie swobodę działania w zakresie ogólnych praw i regulowania całokształtu życia ludzkiego w ramach działania Opatrzności Bożej. Zyskując tę swobodę człowiek przyjmuje odpowiedzialność za bieg życia i swój w nim udział, a jednocześnie ma poczucie wolności działania, swobodnego kierowania swym życiem stosownie do celu i możliwości wyboru środków. Bóg zaś szanuje właściwości jego natury, dlatego daje mu pole do inicjatywy, którą człowiek przejawia przez tworzenie, w oparciu o prawo natury i rozwój cywilizacyjny. Tak więc człowiek, według praw natury występuje jako rządca i określa swój stosunek do natury, staje się panem „ma władzę nie tylko nad owocami ziemi lecz i nad samą ziemią, która ma dostarczyć mu dóbr potrzebnych mu w przyszłości.” Przez przypomnienie tych prawd zwolennikom kolektywizmu Leon XIII staje w obronie osobowości człowieka i jego ludzkich praw. Socjalizm wprowadzając własność wspólną popełnia błąd przez swoją nieznajomość natury człowieka, również wiara w poprawę bytu mas robotniczych, przez mechaniczne wprowadzenie gospodarki kolektywistycznej wynika z błędnego poglądu, że człowiek z swej natury jest dobry. Socjalizm widzi wady w systemie gospodarczym i stosunkach społecznych, lecz nie widzi ich w człowieku, skazanym przez grzech pierworodny. Poza tym kolektywiści zapominają o prawach ludzkiej osobowości, chcąc przez system wspólnoty wyręczyć go ze wszystkiego co mogło by być przejawem jego rozumnej, celowej i przewidującej działalności. Socjalizm odmawia człowiekowi możliwości stanowienia o swej przyszłości, pozbawia go możliwości wyboru, a prawa człowieka, dzięki którym jest on dla siebie „rządcą i opatrznością” przejmuje na siebie. Leon XIII stwierdza ponad to, iż „człowiek starszy jest niż państwo, a prawo do życia i do troski o ciało otrzymał jeszcze, zanim jakiekolwiek powstało państwo.” Prawo własności jest wcześniejsze od wszelkich ustaw państwowych – tak stwierdza Papież stając w obronie osobowości ludzkiej i własności prywatnej. Konkretne prawo własności wynika ze stosunku człowieka do przedmiotu pracy. Wysiłek człowieka, jego umiejętności sprawiają, że rzeczy zmieniają swoje formy, nabierają nowej użyteczności i wartości. W związku z tym Leon XIII słusznie wyprowadza argument przeciwko wspólnej własności, dowodząc, że człowiek czerpie prawo do własności nie z mocy ustawy, lecz z tytułu włożonej przez niego pracy a jakość i forma tej pracy rozstrzyga o zakresie własności i wynagrodzeniu. Wpływ pracy jest indywidualny, wartość osobista człowieka i jego pracy przesądza o wartości wytworu, co stwarza zasadniczą nierówność w świadczeniach sprawiedliwej płacy. Jednak również tej nie uznaje kolektywizm, który nie widzi związku między pracownikiem a rzeczą przez niego wytwarzaną, stąd też nie uznaje potrzeby różnic w świadczeniu płacy. Oprócz tego Leon XIII przypomina iż, „obyczaj wieków, który uświęcił własność prywatną jako najlepiej odpowiadającą naturze ludzkie, zgodnemu i pokojowemu pożyciu ludzi, dalej ustawy państwowe i powaga Boskiego prawa” również sprzeciwiają się własności wspólnej.
Trzeci argument dotyczy zagrożenia rodziny ze względu na istnienie wspólnej własności. Encyklika przypomina iż, „żadne prawo ludzkie nie może odebrać człowiekowi naturalnego i zasadniczego prawa do małżeństwa, ani też krępować go w zakresie pierwszorzędnego celu małżeństwa jakim jest potomstwo”. W związku z tym, założenie rodziny stwarza nowe warunki i obowiązki, które tworzą odrębny punkt oceny socjalistycznej własności wspólnej. Kolektywizm bardzo mocno wchodzi w stosunki rodzinne, narusza jej wewnętrzny ustrój i odrębne prawa, a zwłaszcza stoi w sprzeczności z obowiązkami zapewnienia godziwych warunków przez rodziców. Całokształt tych rozważań zamyka encyklika w dwóch argumentach: rodzina jest wcześniejsza od państwa i zagrożenie egzystencji rodziny pozbawionej własności.
Pierwszy argument odnosi się do uznania, że „rodzina czyli społeczność domowa, jakkolwiek bardzo mała, jest jednak prawdziwą społecznością i jest starsza od wszelkiego państwa, winna więc też mieć prawa i obowiązki swoje niezależne od państwa.” Instytucja rodziny założona przez Boga istniała wcześniej niż jakakolwiek inna społeczność na świecie. Poza tym każda społeczność jest zależna w swym istnieniu od istnienia i rozwoju rodziny. Nawet państwo jest od niej uzależnione, ponieważ składa się ono z rodzin, które dają państwu obywateli, wchodząc do państwa przez rodzinę. Tym poglądom przeciwstawia się socjalistyczny pogląd na rodzinę podporządkowany kolektywistycznej gospodarce. Ów kolektywizm uznał rodzinę za największą przeszkodę do urzeczywistnienia swojego programu gospodarczego. Stwierdzał iż prawo i potrzeby rodziny współczesnej nie dadzą się pogodzić z ogólno - własnościową formą ustrojową i dlatego socjalizm dla urzeczywistnienia swej koncepcji kolektywistycznej, poświęcił rodzinę nie bacząc na jej prawa i dalszy los.
Drugi argument odnosi się do prawa własności w aspekcie rodziny. Otóż encyklika, zwraca uwagę na dwa szczególnie ważne obowiązki, które ciążą na ojcu: obowiązek zaspokojenia wszystkich potrzeb dziecka i obowiązek zabezpieczenia mu przyszłości. Jak stwierdza Ojciec Święty „ Jest świętym prawem natury, by ojciec rodziny troszczył się o utrzymanie i wszystkie potrzeby tych których zrodził, i sama natura skłania go do tego, by dla dzieci, które odbijają w sobie i do pewnego stopnia przedłużają osobowość ojca, nabywał i gromadził dobra, potrzebne im do obrony przed niedolą podczas zmiennych kolei życia”. Jedynie własność prywatna pozwoli głowie rodziny spełnić obowiązek utrzymania i zabezpieczenia rodziny. Tymczasem Kolektywizm, bierze pod uwagę tylko jednostkę, nie uznaje jej obowiązków rodzinnych i nie przewiduje żadnych środków na utrzymanie rodziny. W ustroju kolektywnym ojciec nie może zabezpieczyć przyszłości dziecka, przez odpowiednie wykształcenie zawodowe lub przekazanie własności. O przyszłości potomstwa rozstrzyga nie ojciec, lecz państwo z jednej strony pozbawiając rodzinę środków do poprawy bytu z drugiej zaś przez przymusowe wyznaczanie pracy i środków do życia. Rodzina w takim ustroju jest ściśle i ciągle związana i zależna od państwa, zaś losy jej są uzależnione od stanu gospodarstwa kolektywnego. Nie tylko własność wspólna ogranicza życie rodziny, czyni to cały system socjalistyczny w którym państwo opiera stosunki rodzinne na wolnej miłości, odciąga kobietę od ogniska domowego wyznaczając jej, obowiązki robotnicze. Tymczasem powinności rodziców wobec dzieci przeszły na państwo co według Leona XIII jest „wielkim błędem”. Encyklika podkreśla, iż państwo powinno wspierać rodzinę szczególnie wtedy gdy jest w trudnym położeniu, ma również obowiązek ochraniać jej własność prywatną, dbać o prawidłowy rozwój i utrzymanie rodziny jeśli nie chce „grzeszyć przeciwko naturalnej sprawiedliwości i rozrywaniu jedności rodzinnej”.
Ostatnia kwestia dotyczy wpływu własności wspólnej na zamęt społeczny. Leon XIII wskazuje szereg trudności dla społeczeństwa wynikających z systemy kolektywnego: biurokracja, niewola obywateli, niezgoda wynikająca z trudności podziału dóbr. „Oprócz niesprawiedliwości – pisze Papież – sprowadziłby ten system jeszcze bez wątpienia zamieszanie, przewrót całego ustroju prowadzący do niewoli obywateli.” Wspomniana niewola polega na tym, iż nikt nie może według własnej woli wytwarzać i dysponować lecz obie te funkcje należą do urzędników. Między każdą zaś najdrobniejszą funkcją system kolektywistyczny stawia urzędnika. System socjalistyczny zwany „śmiercią wolności” zastępuje prawo natury, które strzeże każdego od bezprawia i przemocy prawem mas a więc przewagą silniejszego, w miejsce wolnego wyboru zawodu wprowadza przymusowy przydział do maszyn. Leon XIII podsumowuje swoje rozważania odnośnie własności wspólnej następująco „należy ze wszystkich sił przeciwstawić się dążeniom socjalizmu do wspólnego posiadania, zaszkodziłoby ono nawet tym, którym socjaliści chcą pomóc. Sprzeciwia się ono naturalnym prawom jednostek, wstrząsa ustrojem państwa i powszechnemu pokojowi.”

Przyjrzyjmy się jaką rolę w encyklice Leon XIII wyznacza państwu. Otóż opierając się na nauce św. Tomasza zaznacza, że państwo ma być stróżem dobra publicznego i że powinno się troszczyć o to dobro dla wszystkich obywateli. Według niego ustrój i zarząd państwa powinien sprzyjać dobrobytowi, tak powszechnemu jak i jednostkowemu. Dobrobyt powszechny narodu tworzą: obyczaje moralne, życie rodzinne oparte na podstawach prawa i ładu, poszanowanie religii, rozwój przemysłu i handlu, rozkwit rolnictwa i tym podobne środki zapewniające lepsze warunki życia. Leon XIII kładzie nacisk przede wszystkim na to aby państwo należycie wypełniało swoje ogólne obowiązki. Papież nie jest bynajmniej zwolennikiem interwencjonizmu państwowego w dziedzinie stosunków społeczno-gospodarczych, jak również nie ogranicza państwa do roli żandarma. Pragnie on ograniczonej interwencji. Encyklika daje odpowiedź na pytanie: dlaczego państwo powinno zajmować się robotnikiem? Otóż Leon XIII uważa, że państwo powinno troszczyć się o robotnika z dwóch względów. Pierwszy z nich to wzgląd natury ogólnej, według którego państwo jest instytucją dla wszystkich i również dla robotników. Podkreśla, ze to oni stanowią największą liczbę obywateli w każdym państwie. Władza państwowa nie powinna zaniedbywać robotników, gdyż czyniąc przeciwnie pogwałciła by sprawiedliwość, która każe każdemu oddać to co mu się należy. Drugi z tych względów to wzgląd specjalny. Jest to specjalna okoliczność przemawiająca za otoczeniem robotnika należytą opieką. Leon XIII tak rozwija tą kwestię: państwo powinno zapewniać dobro obywatelom, zaś robotnicy są jego głównymi producentami, więc powinni otrzymywać przynajmniej tyle ile do dobra publicznego dołożyli swą pracą.
Wracając do zagadnienia interwencjonizmu państwowego. Według encykliki państwo powinno wkraczać w dziedzinę pomiędzy kapitałem i pracą, zaznaczając przy tym granice tej interwencji. Państwo powinno ze swym autorytetem wkraczać tylko, gdy wymaga tego dobro społeczeństwa lub pewnej jego części. Granice interwencji zaś wyznacza sama przyczyna, która doprowadziła do interwencji, to znaczy, że nie należy od państwa wymagać więcej niż tego wymaga usunięcie nadużyć lub uchylenie niebezpieczeństwa. Leon XIII wymienia dziedziny w których działalność państwowa jest potrzebna. Są to ochrona zdrowia, pracy, sprawiedliwej zapłaty i własności prywatnej. Otóż przesiąknięty liberalizmem kapitalizm uważa robotnika za maszynę do pracy i dąży do wyzysku zdrowia fizycznego i sił moralnych pracownika. Nikomu nie wolno znieważać bezkarnie godności ludzkiej ani przeszkadzać człowiekowi w jego drodze do doskonałości. Człowiek ma bowiem obowiązki względem Boga, które powinien wypełniać i w związku z tym istnieje konieczność spoczynku i wstrzymania pracy w dni świąteczne. Papież wyprowadza postulat ustawowego określenia czasu dnia roboczego. Podkreśla też, że państwo powinno chronić przy pracy siły kobiet i dzieci, uzasadniając to tym, że nie można wymagać od nich tego samego co od dojrzałego i silnego mężczyzny. Kolejnym postulatem jest reforma społeczna i demokratyzacja własności prywatnej. Papież ostrzega, że droga jaką wyznacza tutaj socjalizm jest nad wyraz szkodliwa i żąda aby państwo było stróżem ustroju społeczno-gospodarczego opartego na własności prywatnej.

W encyklice Leon XIII uznał także prawo pracowników do posiadania stowarzyszeń zawodowych i znalazł dla nich umocowanie w prawie natury. Zostały one postawione na równi ze stowarzyszeniami, bractwami i zakonami. Państwo mogło, według papieża, zakazać tworzenia tych stowarzyszeń tylko wtedy, gdy zagrażałyby one moralności, dobru państwa i sprawiedliwości, lecz nie wolno mu byłoby gwałcić przy tym praw obywatelskich. Związki zawodowe powinny być tworzone jako stowarzyszenia katolickie, pod wyraźną osłoną i kontrolą ze strony hierarchii duchownej. Wyraźnie widać tu intencję Leona XIII aby przeciwstawiać się wstępowaniu robotników katolickich do związków o charakterze lewicowym. Związki postulowane w Rerum novarum winny organizować samopomoc, zabezpieczającą, pracownika w razie utraty pracy, czy zdrowia, zajmować się sprawami socjalnymi, dążyć do poprawy warunków pracy, organizować układy z prawodawcami (z uwzględnieniem ich praw), wykluczone jest jednak, aby podważały porządek społeczny i prowadziły działalność polityczną. Mają być one organizacjami służącymi solidaryzmowi, a nie walce klasowej.

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

drakonia.opx.pl