Krok od katastrofy

Z pAmIęTnIkA nIeGrZeCzNeGo AnIołkA

System ochrony przyrody w Polsce niej jest dobry i wymaga poważnych zmian - wynika z dokumentu "Stanowisko w sprawie kryzysu ochrony przyrody w Polsce". Miał on - w ocenie Państwowej Rady Ochrony Przyrody - zainicjować w kręgach decyzyjnych dyskusję nad kierunkami i szczegółowymi metodami reformy, pomóc wypracować konieczne rozwiązania. Na razie, po trzech miesiącach od opublikowania, jest listą pobożnych życzeń fachowców, coraz bardziej zaniepokojonych przyszłością polskiego systemu ochrony przyrody.

Przedstawiona w Stanowisku lista najpilniejszych do zlikwidowania lub ograniczenia zagrożeń, które są największą przeszkodą w skutecznej ochronie dziedzictwa przyrodniczego, jest długa - zawiera 77 punktów. Gdyby udało się w tym roku zainicjować działania naprawcze, już za trzy - cztery lata lista byłaby krótsza, a skala problemów mniejsza.
Rada podzieliła problemy dotyczące ochrony przyrody na siedem grup. Podział obejmuje kwestie o charakterze politycznym, prawno-administracyjnym, związane z rozpoznaniem walorów przyrodniczych i planowaniem ochrony; z finansowaniem, zarządzaniem chronionymi obszarami i siedliskami, sprawami ochrony gatunkowej oraz dotyczące edukacji i świadomości społecznej. W każdej grupie wiele spraw, które wymagają naprawy. Przedstawimy niektóre z nich.

Słaba Natura 2000
Wśród problemów o charakterze politycznym autorzy Stanowiska wymieniają nieprzestrzeganie przez Polskę przyrodniczych konwencji i porozumień międzynarodowych, opóźnienia w realizacji większości podpisanych i ratyfikowanych konwencji oraz porozumień, np. niezgłaszanie wielu cennych terenów do wykazu obszarów wodno-błotnych o międzynarodowym znaczeniu czy brak realizacji większości postanowień i rezolucji Porozumienia na Rzecz Ochrony Europejskich Populacji Nietoperzy EUROBATS. Do tego m.in. w niewystarczającym stopniu wdrażamy sieć Natura 2000 i nie realizujemy Krajowej strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej. Może wynika to ze słabej pozycji ochrony przyrody w administracji państwowej, często nie ma wystarczających mechanizmów chroniących przyrodę przed doraźnymi interesami, a system społecznych konsultacji ważnych decyzji jest niedostateczny. Nie prowadzi się merytorycznej dyskusji publicznej o ważnych sprawach ochrony przyrody, w tym o projektach regulacji prawnych. Niedostateczna jest współpraca administracji ze środowiskami naukowymi i pozarządowymi. Opinie inne niż stanowisko administracji traktowane są nie jako wskazówka do dyskusji i analizy działań, lecz jako atak i podważanie autorytetu władzy.

Kto tym rządzi?
Na czoło problemów prawno-organizacyjnych wysuwa się brak wyraźnie wskazanej odpowiedzialności za stan przyrody. Poza parkami narodowymi i krajobrazowymi, nie ma w Polsce instytucji analogicznej do sprawdzającego się w innych krajach stanowiska "zarządzającego obszarem" - osoby wyznaczonej do dbałości o określony obszar chroniony i odpowiedzialnej za jego stan. Brak takiej instytucji sprawia, że rozmywa się odpowiedzialność za stan rezerwatów przyrody czy obszarów Natura 2000. Aż wstyd mówić o tym, że Polska należy do nielicznych krajów europejskich, w którym nie ma wyspecjalizowanej, niezależnej od grup interesów agencji, zajmującej się ochroną przyrody.
- W stanie kryzysu są parki narodowe, ponieważ ich struktura formalno-organizacyjna uniemożliwia racjonalne zarządzanie i pozyskiwanie środków zewnętrznych.
- Prawo samorządów do weta w przypadku np. tworzenia lub powiększania parków narodowych, krajobrazowych czy obszarów chronionego krajobrazu, planów tworzenia ochrony obszarów Natura 2000, a także innych form ochrony to kolejny problem.
- Nieskuteczne są procedury ocen oddziaływania na środowisko w stosunku do ochrony przyrody, brakuje pełnej implementacji dyrektyw UE dotyczących tego zagadnienia - europejskie przepisy dotyczące ocen oddziaływania na środowisko są w polskim prawie uwzględnione w sposób niepełny lub niewłaściwy.
W Polsce działają straże miejskie, leśna, parków narodowych, łowiecka i rybacka; a ponadto inspekcje ochrony środowiska, weterynaryjna, fitosanitarna; a także służba celna; ale w przypadku handlu okazami chronionych gatunków lub łamania innych przepisów ochrony przyrody bywa, że żadna z tych służb nie jest kompetentna.

Kryzys ochrony krajobrazu
Polska nie przestrzega Europejskiej Konwencji Krajobrazowej i nie transponowała jej do polskiego prawa. Obszary chronionego krajobrazu, zajmujące w Polsce największą powierzchnię spośród wszystkich form ochrony, są "chronione" tylko z nazwy. Polskie prawo nie uwzględnia powoływania narodowych geoparków ani innych porównywalnych form ochrony; międzynarodowej, wieloprzestrzennej formy kompleksowej ochrony dziedzictwa geologicznego, podlegającej kompetencji UNESCO.

Walory nierozpoznane
Jak podkreślają członkowie Rady, brakuje planów ochrony obszarów chronionych, zwłaszcza parków narodowych, lub są nieprzestrzegane. Zasady sporządzania planów zmieniane są co kilka lat. Destabilizuje to procesy planowania ochrony. Liczne plany ochrony rezerwatów, parków narodowych i krajobrazowych utraciły ważność po wprowadzeniu obecnej ustawy o ochronie przyrody, a nowych nie sporządzono. Niezadowalające są postępy w inwentaryzacji krajowych zasobów siedlisk przyrodniczych i gatunków. Zagrożenie stanowi aktualnie prowadzona przez Lasy Państwowe powierzchowna i pospieszna "inwentaryzacja" siedlisk i gatunków na terenach leśnych. Niedostateczny jest monitoring krajowych zasobów przyrody - systematycznie zbierane są tylko dane dotyczące drzewostanów leśnych. Państwowy monitoring w skali kraju innych elementów przyrody - np. gatunków roślin i zwierząt czy torfowisk - jest chaotyczny i prowadzony od czasu do czasu.
Brakuje skutecznego systemu informacji o realizowanych w Polsce projektach z zakresu ochrony różnorodności biologicznej; niedostateczna jest dyskusja naukowa o wynikach działań. Brakuje wiedzy - także w organach ochrony przyrody - czym jest kompensacja przyrodnicza w rozumieniu Dyrektywy Siedliskowej. Często zatwierdzane są prace, które nie mają nic wspólnego z rekompensowaniem w przypadku konkretnych gatunków lub siedlisk strat powodowanych przez inwestycje.

Nie powstają nowe parki
Liczne zastrzeżenia budzi system krajowych obszarów chronionych. Wielu cennych miejsc i obszarów nie objęto krajowymi formami ochrony przyrody lub objęto słabymi formami. Nie utworzono postulowanych od dawna parków narodowych: Jurajskiego, Mazurskiego i Turnickiego, zamarło tworzenie parków krajobrazowych, mimo że według istniejących analiz powinno ich powstać jeszcze około pięćdziesięciu.
Zablokowano tworzenie użytków ekologicznych w Lasach Państwowych. Słabo chroni się martwe drewno - kluczowy element ekosystemów leśnych; odstajemy w tym negatywnie od reszty Europy i Ameryki Północnej.
Nie ma spójnej, przestrzennej koncepcji prowadzenia zalesień i skutecznych mechanizmów zapobiegających zalesianiu cennych nieleśnych siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków związanych z terenami otwartymi. Pomimo wielu deklaracji o "ekologiczności" polskiego leśnictwa, w wykorzystaniu odnowień naturalnych Polska zajmuje czwarte od końca miejsce
w Europie, wyprzedzając tylko Irlandię, Anglię i Czechy. W niedostatecznym stopniu chronione są drobne enklawy przyrodnicze - w wielu regionach masowo niszczy się szpalery, aleje i inne zadrzewienia przy okazji remontów dróg, regulacji rzek i prac melioracyjnych. Także w niedostatecznym stopniu chronione są doliny rzeczne - doliny rzek i ich koryta nadal są przekształcane.

Obce gatunki w ofensywie
Członkowie Rady zwracają uwagę, że brakuje zróżnicowania kalibru zakazów w ochronie gatunkowej, co w niektórych przypadkach sprowadza ochronę do absurdu - np. posiadanie pióra łabędzia stanowi wykroczenie. Ustawa o ochronie przyrody umożliwia wprawdzie tworzenie stref ochrony dla różnych gatunków zwierząt, roślin i grzybów, ale forma ta, choć potencjalnie bardzo skuteczna i sprawdzona w praktyce, nie jest wykorzystywana poza ochroną ptaków. Niepokój budzi zakłócenie równowagi między drapieżnikami a ofiarami. Masowe szczepienia dzikich mięsożerców - lisów, jenotów - przeciwko wściekliźnie, przyczyniając się do eksplozji populacji tych drapieżców drastycznie zaburzyły równowagę ekologiczną.
Nie zwalcza się kłusownictwa w wodach śródlądowych, zwierzynie łownej, lądowych zwierzętach chronionych. Nieefektywne pod względem przyrodniczym są stosowane systemy zarybień oraz zarządzania zasobami ryb, nieskuteczna jest kontrola rybołówstwa morskiego. Gospodarka rybacka dopuszcza introdukcję groźnych gatunków, m.in. pstrąga tęczowego i głowacicy. Introdukuje się lub hoduje zwierzęta łowne obcych gatunków, w tym inwazyjne: jelenia sika, marali. Powszechnie wykorzystywane są gatunki obcych roślin np. do tworzenia pasów zadrzewień wzdłuż nowo budowanych autostrad, co stwarza poważne zagrożenia dla rodzimych gatunków i siedlisk. Wiele z gatunków dopuszczanych do uprawy w celach energetycznych to gatunki obce, które są inwazyjne - np. rdestowce, lub potencjalnie inwazyjne - np. miskant olbrzymi, ślazowiec pensylwański. Brakuje strategii postępowania z tymi gatunkami. Nie ma też azyli dla konfiskowanych zwierząt i roślin egzotycznych ani systemu znakowania okazów CITES. Niedostateczna jest ochrona ex situ chronionych i ginących gatunków roślin.

Złe wydawanie pieniędzy
W systemie ochrony przyrody nie brakuje problemów związanych z finansami. W ocenie Rady, NFOŚiGW oraz gminne i wojewódzkie FOSiGW na ochronę przyrody przekazują znikomy procent środków, stawiają też wnioskodawcom wymagania, które uniemożliwiają uzyskanie funduszy na wiele zadań.
W niewielkim stopniu wykorzystywane są środki zagraniczne na ochronę przyrody np. Funduszu LIFE, a także programy rolnośrodowiskowe - degradacji ulegają walory przyrodnicze polskiej wsi, zanikają biocenozy łąkowe, murawy, pastwiska i gatunki związane z agrocenozami.
Błędy w systemach dopłat do rolnictwa ograniczają pozytywne efekty Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Brakuje w nim mechanizmów ochrony chwastów polnych, które są dziś najbardziej zagrożoną grupą roślin. Nie wdrożono i nie planuje się w najbliższym czasie pakietu "użytki przyrodnicze", który pomógłby ochronić nieproduktywne elementy przestrzeni rolniczej - śródpolne oczka, zabagnienia, zarośla. Pomimo zaplanowania w PROW na lata 2007-2013 płatności, które miałyby wspierać proprzyrodnicze sposoby gospodarki rolnej, zasady tych płatności pozostają niejasne.

Jak edukować?
Autorzy stanowiska wskazują, że obowiązujący w Polsce system nauczania zasad ochrony przyrody jest przestarzały. Absolwenci kierunków przyrodniczych są w niewystarczającym stopniu przygotowani do pracy we współczesnym systemie ochrony przyrody, ponieważ sama wiedza biologiczna dziś już nie wystarcza.
Nowe formy ochrony przyrody wprowadzone przez prawo unijne - sieć Natura 2000, Ramowa Dyrektywa Wodna, dopłaty rolnośrodowiskowe, system ocen oddziaływania na środowisko, zasady odpowiedzialności za szkody - mimo że są elastyczne, nowoczesne, wsparte dużymi środkami, są przyjmowane z rezerwą przez organy ochrony przyrody, środowiska naukowe i nawet niektórych praktyków. To efekt braku dostatecznej informacji na temat zasad funkcjonowania tych form oraz obawy przed nowym. Trudno się takim postawom dziwić, skoro władze prowadzą antyprzyrodniczą kampanię. Politycy różnych opcji bez zażenowania głoszą tezę, że w Polsce trzeba najpierw wybudować infrastrukturę, a dopiero potem zatroszczyć się o walory przyrodnicze, które pozostaną. Jest to sprzeczne, co podkreślają autorzy Stanowiska, nie tylko z zasadą zrównoważonego rozwoju i z prawem międzynarodowym, lecz także z art. 74 Konstytucji RP.

Gazeta Przyroda Polska, Nr 9 wrzesień 2007, Jolanta Zientek-Varga

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

drakonia.opx.pl