Arianizm i Sobór Nicejski
Z pAmIÄTnIkA nIeGrZeCzNeGo AnIoĹkA
Arianizm narodził się w Egipcie i potem rozprzestrzenił się we wschodnich prowincjach cesarstwa, podobnie jak Schizma Afrykańska swój początek bierze z prześladowań oraz sporów personalnych .W 305 roku na biskupa Likopolis zostaje wybrany Melitios, zaczął on wypędzać kapłanów których zachowanie ocenił jako niegodne i wyświęcać na ich miejsce nowych. Pozwalał sobie na to nawet w Antiochii , choć tamtejszy biskup Piotr podchodził do tych spraw tolerancyjnie. W 306 roku Melitios zostaje obłożony ekskomuniką. Dodatkowo wybuchają prześladowania nowe prześladowania w których Melitiosa i jego współpracowników zsyła się do kopalni w Palestynie. Powracają oni na mocy edyktu tolerancji Galeriusza i rozpoczynają walkę z upadłym klerem na nowo. Ale już pod koniec 311 roku wybuchają prześladowania Maksymina Daja w których ginie biskup Antiochii Piotr, pod wpływem jego męczeńskiej śmierci wielu Melitian przechodzi na stronę ortodoksów, w śród nich Ariusz (gr. Arios).
Ariusz pełnił funkcje prezbitera w jednym z antiocheńskich kościołów. Otrzymał staranne wykształcenie min. W teologicznej szkole Lukaina, oraz Lucjana Antiocheńskiego . Słynął z błyskotliwości, ascetycznego życia oraz kazań które przyciągały tłumy. W 319 roku Melitios zwrócił uwagę biskupowi Antiochii Aleksandrowi na kazania Ariusza ponieważ te według niego głosiły nauką sprzeczną z nauką kościoła. Tak poglądy Ariusza przedstawia Sokrates Scholastyk:
,,Jeżeli Ojciec zrodził Syna, w takim razie
zrodzony ma początek istnienia; z tego zaś jasno wynika,
że był kiedyś czas, kiedy nie było Syna. Nieuchronną z kolei
konsekwencją tego faktu jest, że Syn ma substancję z niebytu”
Na początku biskup Aleksandrii liczył że uda się mu przekonać Ariusza do odwołania swoich doktryn, gdy Ariusz odmówił Aleksander obłożył go ekskomuniką.
W celu usankcjonowania prawnego ekskomuniki Aleksander w 320r zwołał synod w Aleksandrii który miał zbadać sprawę Ariusza. W tym synodzie udział wzięło 100 biskupów z Egiptu i Libii, potępili oni naukę Ariusza, a jego samego obłożono ekskomuniką. W wyniku wyroku tego synodu Ariusz udaje się do Palestyny, tam spotyka się z Euzebiuszem z Cezarei, który popiera poglądy Ariusza. Następnie udaję się do Azji Mniejszej, w której uzyskuje poparcie biskupa Nikomedii Euzebiusza. Euzebiusz uczył się w tej same teologicznej szkole co Ariusz, posiadał on też ogromne wpływy na dworze Licyniusza w postaci Konstancji. Dzięki Konstancji zwołał synod biskupów w Bitynii który zrehabilitował Ariusza. Po tym synodzie Ariusz wraz ze swoimi zwolennikami wraca do Egiptu, tam zaczyna zdobywać poprawcie biednych mas społeczeństwa, poprzez układanie rożnych wierszyków i piosenek, propagujących swoje teorie. W wyniku rozszerzania się wpływu Arian zaczyna dochodzić do coraz liczniejszych zamieszek. W te spory zostali wciągnięci niemal wszyscy biskupi wschodni, od których wymagano zajęcie stanowiska w tej sprawie. Ortodoksyjni biskupi napisali list do biskupa Rzymu Sylwestra w którym opisali mu sytuacje w Egipcie, oraz z prośba o pomoc w rozwiązaniu tego sporu. Sylwester nie mógł bez zgody Konstantyna ingerować w spraw wschodnich chrześcijan. Natomiast Konstantyn zajęty był zewnętrznymi walkami oraz walkami z Licyniuszem .Dopiero po pokonaniu Licyniusza Konstantyn zwrócił uwagę na konflikt w Egipcie. Sam miał zamiar wybrać się do Aleksandrii, jednak zrezygnował z tego planu. W swoim zastępstwie wysłał Hozjusza Biskupa Kordoby, który wiózł listy cesarskie do obu zwaśnionym stronom, w których cesarz nawołuje do zawarcia pokoju. Niedługo potem Konstantyn wystosował zaproszenie do każdego biskupa cesarstwa w celu stawienia się na pierwszym synodzie powszechnym. Pierwotnie sobór miał się odbyć a Ancyrze jednak Konstantyn odstąpił od tego pomysłu i na miejsce obrad wybrano Niceę, miasto portowe leżące w pobliżu Nikomedii. Państwo miało pokryć dodatkowo koszty podróży wszystkich dostojników kościelnych. Mimo zwrotu kosztów podróży, był to zjazd tyko wschodnich biskupów. Wynikało to na pewno z tego że arianizm był problemem wschodnich prowincji, na zachodzie nie był za bardzo znany.
Był to pierwszy taki Synod w historii kościoła, nigdy szybciej na jednym synodzie nie spotkało się aż tylu biskupów, reprezentujących wszystkie prowincje wschodnie oraz najważniejszych przedstawicieli zachodu. Na tym soborze spotkali się najznakomitsi teologowie ówczesnego cesarstwa.
Pierwsze sesja odbyła się 20 maja 325 roku w Sali pałacowej. Udział w niej wzięło według tradycji 318 biskupów , zjawił się też tam Konstantyn który w całym blasku swojego majestatu rozpoczął obrady soboru. Wygłosił hymn pochwalny na rzecz kościoła. Hymn został napisany najprawdopodobniej przez Hozjusza. Obrady przedłużały dochodziło do gwałtownych sporów, oraz licznych oskarżeń. Konstantyn otrzymał wiele listów z rożnymi oskarżeniami płynącymi z obu stron. Cesarz Ne robił użytku z tych lisów kilkakrotnie zjawiał się podczas obrad, ale szybko je opuszczał gdyż nudziły go teologiczne spory. Cesarzowi zależało jednanie na jedności kościoła co wiązało się z jednością cesarstwa. Cesarz też na pewno wywal na decyzje przeciągającego się soboru. Tak o nim pisze Euzebiusz w Żywocie Konstantyna:
„Kiedy po obu stronach przedkładano wiele propozycji
i wielki z początku rozgorzał spór, cierpliwie przysłuchiwał
się cesarz wszystkim wywodom i z wytężoną uwagą śledził
wysuwane wnioski. Częściowo wtrącał swe krytyczne uwagi
w wypowiedzi obu stron i w ten sposób powoli przybliżał
przeciwne stanowiska, wnosząc atmosferę wzajemnej życzliwości.
Przemawiając zaś czystą greczyzną, jako że znał również
i ten język, był jakoś tym bardziej przyjemny i miły,
jednych przekonując, drugich nawet zawstydzając swą biegłością;
wyrażających słuszne opinie obsypywał pochwałami.
I kiedy tak nakłaniał wszystkich do jednomyślności, udało
mu się doprowadzić ich do całkowitej zgodności opinii i przekonań
we wszystkich spornych dotąd sprawach. W rezultacie
jednogłośnie zatwierdzili formułę wyznania wiary i uzgodnili
identyczny u wszystkich termin zbawiennego święta Paschy.
Ponadto treść wspólnie powziętych uchwał utrwalono na
piśmie, poświadczonym własnoręcznym podpisem każdego
uczestnika narady"
Biskupi zdawali sobie sprawę z tego że jeżeli chcą rozwiązać kwestie doktrynalne to muszą ustali jednolite, oraz szczegółowe wyznanie wiary. Pierwsze Wyznanie wiary ułożył Euzebiusz z Cezarei, jednak jego propozycje uznano za zbyt kompromisowa i je odrzucono. W ułożeniu drugiego największy udział mieli Hozjusz z Kordoby, Aleksander oraz sekretarz Aleksandra Atanazy. Nicejskie kredo Brzmi tak:
,,Wierzę w jednego Boga Ojca wszechmogącego, stworzyciela wszystkich rzeczy widzialnych i nie widzialnych. Iw jednego Jezusa Chrystusa syna bożego, zrodzonego z ojca, jednorodzonego, to jest z istoty ojca, boga z boga, światłość ze światłości ,Boga prawdziwego z boga prawdziwego, zrodzonego, a nie uczynionego , współistotnemu ojcu, przez którego wszystko się stało, co jest w niebie i co jest na ziemi, który dla nas ludzi i dla naszego zbawienia zstąpił i przyjął ciało, stal się człowiekiem, cierpiał i zmartwychwstał, trzeciego dnia, wstąpił do nieba, przyjdzie sądzić żywych i umarłych. I w duchu świętego.”
Zachowało się ono w nieco zmienionej formie do dziś. Przyjęcie tego wyznania wiary przypieczętowało los Ariusza ,po wyłączeniu go na soborze nicejskim z jedności kościelnej.
Musiał on udać się do Ilirii na wygnanie.
Specjalnie wyodrębniłem termin Współistotny( z gr. Homouzjos), gdyż właśnie ten termin potwierdza w dobitny sposób jedność Ojca i Syna.
Oprócz Credo uchwalono XX kanonów które w skrócie można przedstawić tak:
I. dotyczy wykastrowanych duchownych lub osób starających się o przyjęcie do tego stanu. Mówi o tym ze jeżeli sami dokonali kastracji to powinni zostać usunięci z szeregów duchownych, natomiast jeżeli zostali wbrew woli, bądź przez chorobę pozbawieni męskości moa pozostać w gronie duchownych.
II. Mówi o tym że zaraz po chrzcie nie można zostać duchownym, tak jak to kiedyś było. Osoba nowo ochrzczona musi przez pewien okres uczyć się katechizmów, oraz żeby nie wbili się w pychę szybkim awansem.
III. zabrania mieszkania duchownym z kobietami, chyba ze są to krewne, poza wszelkimi podejrzeniami.
IV. Określa minimalna liczbę biskupów potrzebnych do konsekracji, które wynosi 3 biskupów. ale mówi tez o tym ze powinno być zezwolenie wszystkich biskupów prowincji.
V. rozwiązuje sprawy ekskomunikowanych, oraz nakazuje 2 razy do roku zwoływać synody.
VI określa pierwszeństwo niektórych ośrodków wobec innych. Antiochii Rzymy, Aleksandrii
VII podkreśla znaczenia biskupa Jerozolimy jako metropolity
VIII. Dotyczył czystych <katharoi> (zaliczali się do nich montaniści donatyści czy nowacjanie) mówił o tym ze musza podpisać dokument w którym potwierdza ze będą postępować zgodnie z nauka kościoła, oraz będą musieli odbyć ponowne świecenia duchowne, zniżenie ich w hierarchii względem prawych biskupów.
IX. dotyczy wyniesionych do kapłaństwa ludzie nie godnych lub nie posiadających odpowiedniego okresu próbnego.
X. mówi o tym ze ci którzy zaparli się wiary i przystąpili do stanu duchownego zostaną z niego usunięci.
XI. Ci którzy należeli do stanu duchownego i zaparli się wiary nie zostaną usuniecie ale będą musieli odbywać pokute i nigdy nie będą mogli uczestniczyć w samej ofierze mszy świętej.
XII. dotyczy tych którzy zaparli się wiary i potem do nie powrócili Musza odbyć odpowiednia pokutę.
XIII. mówi o pokutujących którzy chcą dostąpić komunii świętej w godzinie śmierci, na co kościół im pozwala.
XIV. o katechumenach którzy upadli, musza odbyć 3 lara pokuty. i po tym czasie mogą modlić się z innymi katechumenami.
XV. zakazuje przenoszeni się biskupów i innych duchownych z miasta do miasta
XVI. o tych którzy zostali wybrani na funkcje w danym kościele, ale tam nie sprawują funkcji. Należy ich przekonać do powrotu do swych parafii. jeżeli odmówią należy ich wykluczyć ze wspólnoty.
XVII. Zakazuje duchownym zajmowaniem się lichwa wśród duchownych.
XVIII. mówi o zachowaniu hierarchii w kościele.
XIX. dotyczy zwolenników Pawła z Samostaty, muszą być ponownie ochrzczeni bądź wyświeceni przez prawych duchownych.
XX. mówi o tym ze nie należy modlić się na klęcząca w niedziele, tylko na stojąco.
Pyzatymi kanonami ostatecznie ustalono datę Wielkanocy, która miała przypadać na pierwsza niedzielę po pełni księżyca, która następuje po wiosennym zrównaniu dnia z nocą.
Dokładnie nie wiemy ile trwał sobór w Nicei Wiemy natomiast, że 25 lipca Cesarz obchodził dwudziestolecie swojego panowania, na które zaprosił wszystkich biskupów obradujących w Soborze. Euzebiusz w Żywocie Konstantyna określa ten bankiet tak: „...można by to wziąć za obraz Królestwa Chrystusowego".
Z pewnością były to słowa na wyrost, nagły zwrot w polityce cesarstwa zaślepił niektórych dostojników kościelnych, którzy nie zdawali sobie sprawy z zagrożenia jakie płynęło z ingerencji państw w sprawy kościoła. Mylnie też interpretowana zamiary Konstantyna względem kościoła . Iluzja był też pokój który udało się wynegocjować podczas soboru.
Tylko 2 biskupów odmówiło podpisania dokumentów soborowych, zostali oni z rozkazu cesarza usunięci ze swoich funkcji. Następnie usunięto Euzebiusza z Nikomedii i Teognisa z Nicei pod pretekstem sprzyjania Ariuszowi. Na ich miejsce szybko powołano nowych Biskupów popierających Niceę.
Trzeba też dodać że Konstantyn nie był wrogiem Arianizmu jako doktryny, tylko jako ruchy społecznego który wywoływał niepokoje w cesarstwie. Cesarz stosował surowe represje wobec głównej linii kościoła tylko i wyłącznie w celach polityczno propagandowych .
Konstantyn nie zerwał stosunków z Ariuszem często z nim korespondował, liczył na to że Ariusz uzna swój błąd i uzna Credo nicejskie. Już w 327 roku Ariusz zostaje zaproszony przez cesarza do Nicei. Tam składa deklaracje Konstantynowi który postanawia go zrehabilitować. W tym celu zwołuje tzw. II sesje soboru nicejskiego, na której Ariusza oraz jego wspólników przyjmuje się z powrotem do kościoła. Zezwolono też Ariuszowi na powrót do Egiptu, czemu przeciwny był Biskup Aleksandrii. Nie długo potem Umiera Aleksander a Na jego miejsce wybiera się wspomnianego przeze mnie wyżej Atanazjusza który miał wówczas nieco ponad 30 lat. A tak pisze Hieronim Sozomen o powołani Atanazjusza na Biskupa Aleksandrii :
,,Mniej więcej w tym samym czasie Aleksander, biskup Aleksandrii,
zanim rozstał się z życiem, następcą swoim naznaczył
Atanazego, opowiadając się za jego wyborem, jak sądzę,
z natchnienia od Boga. Bo podobno Atanazy próbował nawet
ucieczki, i dopiero zmuszony przez Aleksandra, niechętnie
przyjął sakrę biskupią"
. Nowy biskup Aleksandrii okazał się jeszcze większym fanatykiem Nicei niż jego poprzednik, jeszcze bardziej sprzeciwiał się Ariuszowi, oraz melitian. W wyniku niektórych działań Atanazjusza Konstantyn musiał zwołać w 334 roku synod w Tyrze na którym przedstawiono bardzo długa listę oskarżeń względem młodego biskupa. Synod z Tyru zostaje przeniesiony do Jerozolimy. tam uznaje się Atanazjusza za winnego i usuwa się go z urzędu. Próbując ratować sytuację Atanazjusz udaje się do Konstantynopola , aby spotkać się z Cesarzem, jednak to spotkanie nie polepsz sytuacji biskupa, który w wyniku nowych oskarżeń zostaje zesłany daleko na zachód do Gali gdzie przebywa aż do śmierci Konstantyna.
Śmierć Konstantyna przypada na rok 337, jest o tyle istotna że cesarz dopiero na łożu śmierci przyjął chrzest z rąk pro-ariańskiego biskupa Euzebiusza z Nikomedii. Po śmierci okrzyknięto Konstantyna Wielkim za zasługi wobec kościoła. Niestety dziś nie jesteśmy wstanie jasno powiedzieć dlaczego cesarz przyjął chrześcijaństwo, możemy się tylko domyślać niektórych rzeczy. Źródła którymi dysponuje dzisiejszy historyk w większości gloryfikują Konstantyna i jego wpływ na kościół.
PS. To jest fragment mojej pracy dotyczącej synodów i soborów w IV wieku.
Niestety nie udało mi sie umieścić przypisów które odsyłają do monografii i źródeł oraz tłumaczą zawiłości polityczne, porównują zdania różnych badaczy. Jeżeli ktoś będzie miał jakieś pytania to zapraszam do dyskusji.