Powstanie urzędów hetmańskich.
Z pAmIÄTnIkA nIeGrZeCzNeGo AnIoĹkA
Witam!Urząd hetmański należy chyba do najbardziej znanych z pośród wszystkich urzędów Rzeczypospolitej szlacheckiej. Wiąże się to z tym, iż wiele osób go sprawujących weszło na stałe do panteonu bohaterów narodowych, a także kojarzony jest z chwałą i potęgą Rzeczypospolitej ( kilku hetmanów weszło do panteonu zdrajców i łajdaków, ale to już zupełnie inny temat). Te sprawy są jednak ogólnie znane. Ja chciałbym natomiast opisać jak doszło do powstania tego urzędu, co jest chyba sprawą mniej znaną a chyba ciekawą dla osób interesujących się tamtym okresem.
Początki sięgają czasów średniowiecza. Powstanie urzędów hetmańskich zostało spowodowane przez dwa zjawiska:
1. zmiany w zakresie funkcji pełnionych przez monarchę, polegające na tym, że król już nie zawsze sprawował obowiązki naczelnego wodza armii,
2. zmiany w organizacji armii, polegające na upowszechnieniu wojsk zaciężnych jako podstawowej formy sił zbrojnych, co było zjawiskiem chronologicznie późniejszym.
Jeśli chodzi o pierwsze zjawisko, to zaczęło się ono pojawiać wyraźnie za czasów Władysława Jagiełły i kontynuowane było przez jego następców. W następstwie między innymi zbyt dużej i ciągle rozrastającej się ilości spraw wymagających bezpośredniego udziału króla, w późniejszych zaś czasach również jego podeszłego wieku i małoletniości następcy, Jagiełło powierzał dowództwo poszczególnych wypraw wybranym przez siebie dostojnikom, niekoniecznie sprawującym jakieś funkcje państwowe. Wodzowie ci stawali na czele oddziałów wszelkiego rodzaju, a więc pospolitego ruszenia, zaciężnych, chorągwi nadwornych. Niektórzy badacze dopatrywali się nawet w tych chwilowych, jednostkowych zastępcach króla konkretnej instytucji tzw. [i]capitanei exercitus[/i]. Przypadki takich zastępców pojawiały się także za czasów pozostałych Jagiellonów. I tu dochodzimy do kwestii spornej, w związku, z którą swojego czasu prowadzona była dość ostra i burzliwa polemika. Część historyków twierdziła, że urząd hetmana wywodzi się bezpośrednio z tych zastępców królewskich i właściwie drugie z w/w zjawisk, czyli pojawienie się wojsk zaciężnych nie miało tu nic do rzeczy. Z kolei inni badacze tego zagadnienia twierdzili, że zalążków przyszłego urzędu hetmana należy upatrywać w dowódcach właśnie wojsk zaciężnych. Natomiast owe jednorazowe zastępstwa króla miały tylko taki wpływ, że przygotowywały grunt dla zmian, przekonywały o niepraktyczności zasady, iż król jest naczelnym wodzem.
Współcześni autorzy prac z zakresu historii wojskowości podzielają drugi pogląd. Świadczy za nim to, iż hetman pojawia się dopiero w okresie, gdy znacząco zwiększa się ilość stałych wojsk zaciężnych. Wojsko zaciężne pociągało za sobą konieczność administracji wojskowej nie tylko w czasie wojny, ale i w czasie pokoju. Funkcje takie nie leżały w zakresie władzy żadnych urzędów koronnych czy ziemskich. Potrzebny był urzędnik kierujący całą machiną administracyjno-wojskową, ktoś na kształt dzisiejszego ministra obrony i takie było pierwotne przeznaczenie urzędu hetmana. Poza tym władza hetmańska nigdy, nawet w późniejszych czasach, nie rozciągała się na pospolite ruszenie, co dowodzi korzeni hetmana w dowódcach wojsk zacięznych.
Proces genezy urzędów hetmańskich można podzielić na cztery okresy:
1. 1. okres do roku 1461 – w tym czasie zaczyna chwiać się zasada, że król z racji swego monarszego stanowiska bezpośrednio dowodzi armią, o czym już pisałem,
2. lata 1461-1492 – w tym czasie upowszechniają się żołnierze zaciężni oraz rozwija się instytucja hetmanów (campiductores) jako ich dowódców. Hetmani tego okresu nie mają jeszcze charakteru stałego. Są powoływani na okres konkretnej kampanii, na podstawie umowy z królem i działają jako jego mandatariusze. Dowodzą tylko wojskiem zaciężnym i posiadają kompetencje ściśle operacyjne, niekiedy połączone z uprawnieniami natury organizacyjnej, a zawsze dyscyplinarnej. Po wypełnieniu kontraktu rola hetmana się kończy. Nic nie stało na przeszkodzie aby równocześnie działało kilku hetmanów, każdy osobno bądź we współdziałaniu czy podległości. Szereg polskich hetmanów wojsk zaciężnych otwiera Piotr Dunin z Prawkowic.
3. lata 1492 – 1503 – jest to okres ostatecznego zorganizowania „obrony potocznej” kresów południowo-wschodnich. Dla urzędów hetmańskich jest to o tyle ważne, że dowódcy obrony potocznej to późniejsi hetmani polni. Mimo iż już wcześniej podejmowano próby jej organizacji dopiero w 1492 r. nabiera ona stałego charakteru w związku, z czym również jej dowódca od tego momentu jest stały. Pierwszym, stałym dowódcą obrony potocznej zostaje Stanisław z Chodcza. Mimo iż nie posiada on jeszcze tytułu hetmana polnego, może być uważany za takiego, gdyż w następnych latach zmieni się tylko nazwa a nie kompetencje. Tak więc hetmaństwo polne jest w ostatecznym kształcie wcześniejsze niż hetmaństwo koronne.
4. lata 1503 – 1539 – to okres ostatecznego ukształtowania się właściwych, stałych urzędów. W związku z tym, że Aleksander Jagiellończyk ciągle przebywał na Litwie, istniała konieczność utworzenia stałego urzędu, który zajmowałby się sprawami wojska. Nie mógł być to dowódca obrony potocznej, gdyż ten ciągle znajdował się na Rusi i zajmował się nieustannymi najazdami tatarskimi. Ostatecznie 2 maja 1503 r. król mianował hetmanem koronnym Mikołaja Kamienieckiego.
7 marca 1539 r w dokumencie nominacyjnym Mikołaja Sieniawskiego na dowódcę obrony potocznej po raz pierwszy użyto oficjalnie tytułu hetmana polnego.
Tak to się skrótowo przedstawia. Oczywiście kompetencje hetmana koronnego ciągle ewoluowały, wraz z coraz większymi ambicjami kolejnych hetmanów, ale to zupełnie inny temat.
Pozdrawiam!