Normaniści a antynormaniści
Z pAmIÄTnIkA nIeGrZeCzNeGo AnIoĹkA
Dłuższy czas zastanawiałem się gdzie umieścić tego posta. Temat jest właściwie z dziedziny historii historiografii ale sam spór jest poniekąd pasjonujący (wciąż porywa naukowców do polemiki), więc umieściłem go tutaj.Chciałbym przedstawić pokrótce najważniejszych normanistów i antynormanistów oraz ich tezy. Oczywiście naukowców zajmujących się zagadnieniem początków Rusi było o wiele więcej, a samych prac na ten temat powstały dosłownie góry, ale przyjrzyjmy się tym najważniejszym...
NORMANIŚCI
Podstawy naukowe dla normańskiej (wareskiej) teorii pochodzenia Państwa Ruskiego stworzył aż w XVIII wieku G.S. Bayer. Wykazywał on skandynawskie pochodzenie Waregów, a także imion przytoczonych w latopisie "Nestora" (Igor, Oleg, Olga. Nie było on właściwie normanistą. Bayer przyznawał, że nazwą Rusów określano Szwedów, jednak stwierdził, że nie od Skandynawów wzięła się nazwa Rusi. Sądził, że na ruskiej północy, wśród pierwotnej ludności fińskiej rozwinęło się osadnictwo gockie, a następnie słowiańkie, które od rozproszenia (rossejanie) przybrało nazwę roskiego, czyli ruskiego.
Materiału źródłowe zebrane i opublikowane przez Bayera wykorzystał zdecydowany normanista G.F. Müller do zbudowania twierdzenia o podboju Rusi przez Szwedów. To jego praca stała się zarzewiem konfliktu.
Nowego argumentu dla normanistów dostarczył J. Thunmann. Nawiązał on nazwę Rusi przez fińskie określenie Szwecji (Ruotsi) do nazwy wybrzeża szwedzkiego w Upplandi (Roslagen).
A.L. Schlözer, w swych komentarzach do latopisu "Nestora" zestawił i poddał krytycznej analizie wyniki obszernej już w XVIII wieku literatury przedmiotu, formułując tezę normańską w skrajnej formie. Usiłując wyjaśnić, jak mogli najeźdźcy zamorscy dokonać podboju obszernych ziem słowiańskich i fińskich, przyjmował, że plemiona te były nader słabo rozwinięte i półdzikie.
M.P Pogodin skupił się na krytyce źródeł, zwłaszcza latopisu „Nestora”. Darzył go pełnym zaufaniem, jako oparty, jego zdaniem, na współczesnych zapiskach prowadzonych w Kijowie od czasów przyjęcia chrześcijaństwa za czasów Askolda i Dira. Eliminował jedynie baśnie przejęte z sag skandynawskich oraz ustnych opowiadań. Porównując dane „Nestora” z wiadomościami krajowych i obcych, współczesnych wydarzeniom źródeł, dochodził do wniosku o zupełnej zgodności z nimi latopisu. Uważał latopis za główną i właściwie wystarczającą podstawę źródłową dla udowodnienia skandynawskiego pochodzenia nie tylko Waregów, ale i Rusi.
Aryst Kunik posługując się techniką badawczą przeciwną niż Pogodin, tj. uchylając się przed syntezą i kontentując się obszernymi komentarzami, poświęconymi poszczególnym punktom tej kwestii, podkreślał, że teorii normańskiej nie da się udowodnić na podstawie "Nestora". Sądził, że przy obecnym stanie badań (ok. 1975) byłoby rozsądniej całkowicie zrezygnować z latopisu kijowskiego i odtworzyć dzieje Rusi na podstawie obcych źródeł. Zrezygnował z nawiązania nazwy Rusi do Ruotsi-Roslagen. Wypowiadał się przeciwko koncepcji, jakoby Normanowie dokonali podboju Rusi.
Duński językoznawca, V. Thomsen, reprezentował klasyczny kierunek normanistyczny. Utrzymywał Thunmannowską tezę o pochodzeniu nazw Ruotsi-Ruś od Roslagen. Zgodnie z pierwszą tezą Kunika Thomsen nawiązywał te nazwy do mieszkańców Roslagen, którzy mieli jego zdaniem występować jako Rods-kalrar lub Rods-maen.
W. Wasilewskij uznał Gotów za występujący w IX wieku nad Morzem Czarnym lud Rhos.
Archeolog, T.J. Arne zestawił całokształt znalezisk archeologicznych na obszarze państwa rosyjskiego i na tej podstawie doszedł do wniosku o istnieniu kilku kolonii skandynawskich w różnych stronach Europy Wschodniej.
Około 1930 roku W.A Moszin przyjmował za fakt dowiedziony normańskie pochodzenie Rusi i państwa ruskiego. Przemawiały za tym, jego zdaniem, takie argumenty jak: lokalna tradycja ruska, oznaczenie Szwedów w języku fińskim mianem Ruotsi, a w źródłach greckich i zachodnich mianem Rhos. Uznawał zarazem, że założenie państwa ruskiego przez Ruryka w Nowogrodzie było jednym z epizodów szeroko zakrojonej kolonizacji normańskiej na wschodzie.
G. Vernadsky, przyjmując, że nazwa Ruś bądź Roś na południu Rusi była początkowo związana z jednym z alańskich klanów, a mianowicie Jasnych Asów (Ruchs-As). Następnie plemiona słowiańskie podporzdkowane Ruchom musiały przyjąć tą nazwę. Jeszcze później przyszli szwedzcy wojownicy i oni byli znani jako Ruś. Rozróżniał on przy tym dwie Rusie na północy: jedną szwedzką, która miała jakoby założyć ruski kaganat nad Donem, i późniejszą, fryzyjską Ruryka.
ANTYNORMANIŚCI
G. Ewers uznawał skandynawskie pochodzenie Waregów, jednak wskazywał brak w północnych źródłach wiadomości potwierdzających skandynawskie pochodzenie Rusi. Przypominał, że na terenie wschodniej słowiańszczyzny istniała Ruś przed przybyciem Rurka do Nowogrodu.
Najpoważniejszy antynormanista XIX wieku, S. Gedeonow, w swych pracach poddał krytyce cały obszerny zasób źródeł, jakimi operowali normaniści. Zakwestionował wiarygodność normańskiej relacji "Nestora" wysuwając domysł, że ten nie czerpał ze świadectw pisanych, lecz z "ludowych podań" lub też podawał fakty wykombinowane przez siebie samego. Podobieństwa pomiędzy nazwami Ruotsi, Roslagen i Ruś przyjmował za przypadkowe. Usiłował wykazać, że Waregami nazywano normańsko-wendyjskich piratów, a Ruś określał jako południowy odłam wschodniej słowiańszczyzny, z resztą obok kijowskiej miała istnieć Ruś czarnomorska.
W.J. Łamanski twierdził, że nie Ruś od Ruotsi, ale odwrotnie - wyraz fiński Ruotsi pochodził od nazwy Rusi, jednak dalszy wniosek tego autora, jakoby słowiańska Ruś mieszkała pierwotnie w Skandynawii i stamtąd przeniosła się na obszar słowiańszczyzny wschodniej, należał już do sfery fantazji.
D. Szczegłow na podstawie źródeł arabskich sądził, że Ruś pierwotnie określała fińską Merę zamieszkałą pomiędzy Wołgą a Oką.
D. Iłowajskij widział w Rusi Słowian czarnomorskich, do których zaliczał w ich masie również Scytów, Hunów itd.
Historyk ukraiński, M. Hruszewski, nie zaprzeczył Waregom skandynawskiego pochodzenia, jednak utrzymywał, że nazwa Ruś odnosiła się pierwotnie do ziemi kijowskiej Polan.
Teza o wewnętrznych przyczynach genezy państwa ruskiego jest równie dawna jak teza normańska, ponieważ już współczesny G.S Bayerowi historyk rosyjski W.N. Tatiszczew wywodził, że władza państwowa rozwinęła się z władzy rodzinnej w drodze naturalnej ewolucji w wyniku wzrostu zaludnienia i dzięki łączeniu się osiedli w większe związki terytorialne. Wyraźniej sformułowaną teorię rodowej genezy państwa głosił wspomniany już Ewers, a N, Karamzin nie wątpił, że władza książęca wytworzyła się przed Normanami i że słowiańskie elementy ustrojowe zostały przejęte przez państwo "normańskie."
B.D. Grekow uznał za punkt wyjściowy przemiany społeczno-polityczne w technice procesu wewnętrznego; stwierdzał, że Waregowie podporządkowali się istniejącej na Rusi strukturze społeczno-gospodarczej, wsiąknęli w nią i odegrali w dziejach społecznych Rusi tylko epizodyczną rolę. Ten nowy punkt widzenia został rozwinięty w licznych pracahc radzieckich historyków: Juszkowa, Mowrodina, Rybakowa, Tichomirowa.