Lasy dla lepszego życia
Z pAmIÄTnIkA nIeGrZeCzNeGo AnIoĹkA
Od 5 do 7 listopada br. Warszawa gości uczestników V Konferencji Ministerialnego Procesu Ochrony Lasów w Europie.To dziś najszersza platforma politycznego dialogu na temat roli i znaczenia lasów na naszym kontynencie. Już od siedemnastu lat MPOLE identyfikuje procesy zachodzące we współczesnych lasach, a ministrowie, w kompetencjach których leży leśnictwo, podejmują zobowiązania służące ochronie zasobów i zrównoważonej gospodarce leśnej w na naszym kontynencie.
Ta paneuropejska inicjatywa nie znajduje ani umocowania w prawie międzynarodowym, ani też nie ma bezpośredniego, wiążącego przełożenia na prawodawstwo poszczególnych krajów, bo nie rodzi aktów legislacyjnych. Ma jednak doniosłe praktyczne znaczenie dla gospodarki leśnej w Europie i dla jej zasobów przyrodniczych. Przekłada się bowiem na krajowe polityki leśne państw Unii Europejskiej, wpływając też na politykę krajów nienależących do tej wspólnoty.
Problemy globalne i europejskie
W pierwszych latach swej działalności MPOLE, a co za tym idzie, również ministerialne konferencje, stały się swego rodzaju pasem transmisyjnym postanowień Konferencji ONZ "Środowisko i Rozwój" zwanej Szczytem Ziemi, zwołanej w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 r. Na konferencji w Rio sformułowano fundamentalne dla ochrony środowiska dokumenty: Konwencję o różnorodności biologicznej i Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu. MPOLE skupiło się na praktycznej realizacji dorobku Szczytu Ziemi, w tym inicjatyw powołanego w następstwie konferencji w Rio Międzyrządowego Panelu Leśnego (IPF, Intergovernmental Panel on Forest). Ma też status obserwatora w Forum Leśnym ONZ (UNFF, United Nations Forum on Forests), w którego pracach uczestniczy od 2001 r. Wpisuje się w postanowienia licznych konwencji ONZ dotyczących środowiska naturalnego.
Łatwo zauważyć, że już choćby z tej racji, iż pierwsza paneuropejska konferencja ministrów środowiska poświęcona sprawom leśnym odbyła się na dwa lata przed historycznym Szczytem Ziemi, MPOLE realizuje również własny program, zogniskowany na sprawach nam, Europejczykom, najbliższych, by nie rzec, najbardziej dla Starego Kontynentu palących.
MPOLE skupia obecnie 46 państw europejskich i Komisję Europejską oraz liczne grono obserwatorów, reprezentujących rządowe i pozarządowe instytucje i organizacje międzynarodowe, w tym afiliowane przy ONZ, jak również kraje spoza Europy. W roli obserwatorów biorą udział w pracach tego gremium znaczące organizacje pozarządowe, stawiające sobie za cel ochronę środowiska naturalnego i dobro lasu, m.in. Greenpeace, WWF, IUFRO (International Dnion of Forestry Research Organizations), czy IUCN (The World Conservation Union).
Tak szeroka formuła pozwala wysłuchać głosu nie tylko elit politycznych, formułujących strategie ochrony środowiska naturalnego na naszym kontynencie. Udział w tym forum pozarządowych organizacji ekologicznych, stowarzyszeń prywatnych właścicieli lasów czy firm przemysłu drzewnego otwiera drogę do wspólnej, rzeczowej debaty świata polityki, nauki i praktyki. Wiodąca rola przypada jednak politykom - ministrom odpowiadającym w poszczególnych krajach za leśnictwo (w Polsce to minister środowiska). To oni wyznaczają konkretne zadania, przyjmują rezolucje, a potem sprawują pieczę nad ich realizacją. Warto zwrócić uwagę zwłaszcza na ów ostatni, "wdrożeniowy" aspekt. Forum, jak dowodzą doświadczenia minionych lat, zapoczątkowuje on wiele praktycznych działań, które służą poprawie kondycji i sytuacji lasów.
Zaczęło się w Strasburgu
Dotychczas odbyły się cztery konferencje ministerialne, które zaowocowały podpisaniem 4 deklaracji i przyjęciem 17 rezolucji.
Pierwsze spotkanie zorganizowano w Strasburgu w 1990 r. z inicjatywy Francji i Finlandii. Był to czas szoku, wywołanego zjawiskiem gwałtownego zamierania lasów na Starym Kontynencie (odnotowano w sumie na 120 mln ha, w Polsce jego przejawem była klęska w Sudetach Zachodnich). Potrzebne było międzyrządowe forum, które zajęłoby się tym problemem w ujęciu już nie krajowym czy regionalnym, ale międzynarodowym.
Po raz pierwszy rządy europejskie wspólnie pochyliły się nad kondycją lasu, jako istotnym elementem środowiska, inicjując współpracę na rzecz ich ochrony w Europie. Powstała m.in. koncepcja systemu monitoringu stanu lasów w Europie (z centrum w Hamburgu), podjęto badania genetyczne oraz badania nad fizjologią głównych gatunków lasotwórczych, stworzono wspólny bank informacji o pożarach w lesie, utworzono europejską sieć badań ekosystem owych.
Do historii przeszła zwłaszcza druga konferencja, zorganizowana w Helsinkach w 1993 r. pod przewodnictwem Finlandii i Portugalii. Tematem wiodącym uczyniono globalne zagadnienia związane z ochroną środowiska, skupiając się na praktycznych wnioskach dla europejskiego leśnictwa płynących z przyjętych rok wcześniej na Szczycie Ziemi konwencji o różnorodności biologicznej i zmianach klimatu. Spotkanie to dało początek tzw. procesowi helsińskiemu - staraniom o sformułowanie kryteriów i wskaźników trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, jak też dążeniom do jednoznacznego wyartykułowania pozaprodukcyjnych funkcji lasu.
Helsinki, Lizbona, Wiedeń...
W rezultacie debaty przyjęto słynną rezolucję Hl, w której sformułowano fundamentalną definicję trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej. Przywołując przyjęte przez państwa-sygnatariuszy dokumenty: Deklarację z Rio i Agendę 21, uczestnicy helsińskiego forum uznali, iż za "trwałe zrównoważone zagospodarowanie lasów" należy uważać służebność i użytkowanie lasów i obszarów leśnych w sposób i w stopniu, który utrzymuje ich różnorodność biologiczną, produktywność, zdolność do regeneracji, zdrowotność i potencjał do spełniania, teraz i w przyszłości, odnośnych funkcji ekologicznych, gospodarczych i społecznych na szczeblu krajowym i ogólnoświatowym oraz nie powodując szkody w innych ekosystemach.
Ideę trwale zrównoważonej gospodarki leśnej przyjęło się wyrażać skrótem SFM (Sustainable Forest Management). Dała ona wyraźny impuls dla późniejszych krajowych rozwiązań legislacyjnych. Polska znalazła się w czołówce państw europejskich, które zdecydowanie poszły w tym kierunku - proces helsiński znalazł pełne odzwierciedlenie w polskiej ustawie o lasach, po jej nowelizacji w 1997 r., i w licznych aktach prawnych dotyczących doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych. W tym też duchu Lasy Państwowe przystąpiły w grudniu 1994 r. do tworzenia w kraju pierwszych leśnych kompleksów promocyjnych.
Trzecia konferencja, zorganizowana pod przewodnictwem Portugalii i Austrii w Lizbonie w 1998 r., podjęła temat ogólnej wizji leśnictwa w Europie i społecznej roli lasów w wielofunkcyjnej gospodarce leśnej. Uściślono na niej kryteria i wskaźniki oraz zasady wdrażania trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej. Wspólnie z Ministerialnym Procesem "Środowisko dla Europy" opracowano wspólny "Program współpracy w sprawie ochrony i wzmagania różnorodności biologicznej i krajobrazowej w ekosystemach leśnych 1997-2000" (Biodiversity Work Programme).
Czwarta konferencja ministerialna w Wiedniu w 2003 r., której przewodziły Austria i Polska, przebiegała pod hasłem "szczytu leśnego" (Living Forest Summit). Zwieńczyło ją przyjęcie deklaracji "Lasy europejskie - wspólne korzyści, wspólna odpowiedzialność" oraz rezolucji dotyczących takich zagadnień, jak: współpraca międzysektorowa i narodowe programy leśne, wzmacnianie potencjału ekonomicznego leśnictwa, społeczny i kulturowy wymiar leśnictwa, różnorodność biologiczna i zmiany klimatyczne jako aspekty trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej. Tu zapadła też decyzja, że następna konferencja odbędzie się w Warszawie i dla przygotowania tego spotkania, na początku 2004 r., powołano Jednostkę Łącznikową, umiejscowioną przy Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych.
... i Warszawa
Hasło listopadowej, V Konferencji Ministerialnego Procesu Ochrony Lasów w Europie, zorganizowanej w Warszawie brzmi:
"Lasy dla lepszego życia". To zarazem przesłanie, by nieustanna pogoń za coraz to wyższym standardem życia nie zaprowadziła ludzkości na krawędź globalnego bezpieczeństwa ekologicznego, pojęcia - godzi się zauważyć - dotąd najzupełniej nieznanego.
V konferencja skupiła się na Deklaracji Warszawskiej, w której zaproponowano długofalową wizję lasów w Europie. Dokument ten zwraca uwagę na zagrożenia cywilizacyjne, związane z naruszaniem globalnej równowagi biologicznej, zmianami klimatycznymi i nadmiernym eksploatowaniem zasobów naturalnych Ziemi, zwłaszcza lasów. Podkreśla też rolę europejskich lasów i leśnictwa w procesie zapobiegania negatywnym aspektom rozwoju.
W dokumencie tym podjęto zarówno zagadnienia o charakterze ogólnym (np. konieczność promowania badań nad rolą lasu w łagodzeniu zmian klimatu, adaptacją lasu do tych zmian, a także wykorzystaniem drewna i biomasy, jak również badań zależności między lasami i zasobami wodnymi), ale też kwestie o bardzo utylitarnym, rzec by można, wydźwięku. Do tych ostatnich trzeba by zaliczyć zawarty w Deklaracji Warszawskiej postulat, by sięgać po nowatorskie narzędzia świadczeń ekosystem owych związanych z wodą i jej zasobami, a zapewnianych przez lasy. Mamy tu do czynienia z wyraźnym sygnałem, że skoro woda staje się dobrem warunkującym dalszy rozwój cywilizacji, a las jest jednym z czynników zachowania zasobów wodnych, to świadczenia ekosystemowe mają charakter ekonomiczny, czytaj: wymierny w pieniądzu. Dokument mówi wprost o "znaczeniu pełnej wartości ekonomicznej licznych usług dostarczanych przez lasy oraz potrzebie posiadania odpowiednich środków i instrumentów do zabezpieczania tych usług".
Obok znaczenia lasu dla jakości i wielkości zasobów wodnych, jak też dla procesu łagodzenia zmian klimatu, zapobieganiu powodziom i suszom, Deklaracja Warszawska podkreśla, że - przy zachowaniu zasad trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej - rośnie rola drewna jako surowca odnawialnego oraz odnawialnego źródła energii, a to oznacza rosnącą presję na zwiększanie jego podaży.
Rezolucje i oświadczenia
Więcej szczegółów znajdziemy w dwóch rezolucjach warszawskiej konferencji. Pierwsza z nich, idąc śladem wspomnianej idei Sustainable Forest Management, skupia się na zagadnieniu: "Lasy, drewno i energia". Odnosi się do cywilizacyjnych dylematów współczesnej Europy, która deklaruje wolę głębszego sięgnięcia po odnawialne źródła energii, w tym biomasę. Las stwarza takie możliwości. A będą one jeszcze większe, jeśli uda się spożytkować postęp w gospodarce leśnej oraz innowacje techniki i technologii przetwarzania drewna jako surowca energetycznego. Państwa-sygnatariusze oraz Wspólnota Europejska zobowiązują się zatem do zwiększenia roli sektora leśnego w produkcji energii, by zaraz potem dowodzić konieczności "mobilizacji zasobów drzewnych" w lasach wszystkich form własności.
Druga rezolucja "Lasy i woda" odnosi się do znaczenia lasów dla ochrony zasobów wody i stabilności bilansu wodnego. W czasach, gdy niedostatek wody staje się barierą rozwoju równie groźną, jak deficyt surowców energetycznych, lasy gwarantują, że nie spełnią się najgorsze prognozy. Rezolucja daje wyraz zaniepokojeniu rosnącymi trudnościami w zrównoważeniu podaży i popytu na wodę w Europie. Podkreśla też znaczenie lasu w ochronie jakości wód, zapobieganiu powodziom i procesom pustynnienia, ochronie gleb, a na terenach górskich - erozji, lawinom i osuwiskom. Tu też znajdziemy konkretyzację tez zawartych w Deklaracji Warszawskiej - konieczność "dokonania całkowitej wyceny wartości ekonomicznej lasów, a w szczególności świadczeń pozaprodukcyjnych ekosystemów leśnych".
Obradujący w Warszawie ministrowie odpowiedzialni za stan lasów na naszym kontynencie wystąpili z propozycją, aby od 20 do 24 października 2008 r. ogłosić Paneuropejskim Tygodniem Lasu. Byłaby to wspólna inicjatywa NPOLE, Europejskiej Komisji Leśnej oraz Komitetu Drzewnego, będąca podstawą do organizacji serii spotkań różnych środowisk społeczno-zawodowych, w tym reprezentantów państwowego i prywatnego sektora leśnego.
W specjalnym oświadczeniu uczestnicy warszawskiej konferencji wyrazili współczucie i solidarność ze społecznościami i rządami krajów południowej Europy, które w ostatnim czasie ucierpiały z powodu katastrofalnych pożarów lasów. Szczególne słowa współczucia skierowali do mieszkańców Grecji dotkniętych wielkim pożarem lasu latem bieżącego roku. "Chcielibyśmy wyrazić naszą gotowość do zbadania możliwości zapobiegania takim pożarom i odbudowania gospodarczego, społecznego i ekologicznego potencjału na zniszczonych terenach tak szybko, jak to będzie możliwe".
Gazeta Przyroda Polska, Nr 11 listopad 2007, Krzysztof Fronczak