Hoplici i falanga

Z pAmIęTnIkA nIeGrZeCzNeGo AnIołkA

Wstęp
Omawiając hoplitów nie sposób nie wspomnieć o falandze, gdyż pojawienie się hoplitów, jakich znamy było przyczyną wytworzenia się nowego stylu walki w szyku, choć badacze do dziś nie są pewni, czy to pojawienie się nowego typu uzbrojenia wymusiło powstanie nowej taktyki czy też było na odwrót.

Geneza powstania
Trudno powiedzieć dokładnie gdzie i kiedy pojawiła się falanga, ale zachowane znaleziska pozwalają stwierdzić, że najprawdopodobniej w Pylos lub Koryncie w drugiej połowie VII w.p.n.e. Tak czy owak miasta te długo nie miały patentu na nowy sposób walki, gdyż bardzo szybko przyswoiła go reszta Greków.

Jako przyczyny powstania falangi podaje się wzrost gospodarczy Grecji w okresie wielkiej kolonizacji, co spowodowało, że teraz wielu mieszkańców było stać na wyposażenie ciężkiego piechura, a wraz ze wzrostem żołnierzy na polu bitwy do przeistoczenia się walki indywidualnej na korzyść zgrania z sobą większej ilości żołnierzy tworzących kolektyw. Drugą równie istotną przyczyną było to, że Grecja była krajem mocno górzystym gdzie tylko kontrolowanie dolin przynosiło jakieś korzyści, bo tam zgromadzona była większość bogactw. W związku z tym żadnej armii nie opłacało się kontrolować gór, podczas gdy armia przeciwnika zajmowałaby doliny skąd czerpałaby środki niezbędne do prowadzenia wojny, a tym samym głodząc armię przeciwnika. W związku z tym wojska musiały szukać rozwiązania konfliktu na polu bitwy na nizinach. Teoretycznie najlepszym sposobem obrony było ustawienie się na stoku wzgórza, co niestety dawało na tyle dużą przewagę, że przeciwnicy rezygnowali z walki zadowalając się pustoszeniem terenów wroga, co zmuszało go z kolei do opuszczenia defensywnej pozycji. Na koniec obydwie strony zmuszone były przyjąć walkę za obopólną zgodą na wyrównanym płaskim terenie.

Właśnie te elementy doprowadziły do ujednolicenia taktyki, czego konsekwencją było powstanie falangi, a ta z kolei wymusiła powstanie hoplity, jakiego znamy.

FALANGA
Falanga była szykiem w formie czworoboku, gdzie żołnierze ustawieni zazwyczaj w 8 szeregach próbowali zepchnąć przeciwnika z jego pozycji i zmusić do wycofania się (przerwanie falangi zazwyczaj groziło rozsypaniem się całego szyku i klęską całego ugrupowania). Organizacja falangi oparta była na szeregach a nie rzędach, idea walki polegała na tym, aby po zderzeniu utrzymać zwarty pierwszy szereg, aby uniemożliwić wrogowi przedarcie się dalej. Skuteczność falangi, w której żołnierze stali obok siebie w niewielkich odległościach umożliwiających zasłonięcie swoją tarczą prawą stronę towarzysza, zależała w dużej mierze od zgrania, wyszkolenia i zdyscyplinowania wojowników. Wielu skuteczność falangi łączyło także z jej zwartością, (czyli im bardziej ściśnięci byli żołnierze, tym lepiej) a inni z głębokością szeregu, które miało zwiększyć siłę uderzenia w starciu, co jednak poddał krytyce wybitny dowódca i antyczny autor Ksenofont zauważając, że "gdy falanga jest zbyt głęboka, aby ludzie mogli sięgnąć swoją bronią wroga, jaką mogą uczynić jemu szkodę i jakiż pożytek przynieść swoim przyjaciołom?".

HOPLICI

Kim byli?
Większość z nich nie była zawodowymi żołnierzami, a obywatelami stanowiącymi milicję, która stawała do walki w obronie swojej polis. Na co dzień byli oni kupcami i rzemieślnikami, do nich należał obowiązek zakupienia całego niezbędnego ekwipunku. Oznaczało to, że hoplici rekrutowali się głównie z warstwy średniozamożnych obywateli. Oczywiście starali się oni utrzymywać dobrą formę fizyczną i brać udział w zbiorowych ćwiczeniach, mimo wszystko ich efektywność na polu walki była ograniczona, dlatego jedne z państw greckich, a konkretnie Sparta rozwiązała ten problem tworząc armię zawodową, gdzie obywatele podlegali szkoleniu począwszy od 7 roku życia. Inną możliwością uzyskania efektywnych jednostek byli najemnicy, którzy z biegiem czasu uzyskiwali coraz większe znaczenie. I tak najemników można było spotkać na służbie u faraonów w Egipcie, króla królów w Persji czy też nawet w Kartaginie, kończąc na poszczególnych miastach greckich rekompensujących sobie niewystarczającą ilość lub jakość własnych obywateli-hoplitów jednostkami najemnymi.

Jak byli uzbrojeni?
Chociaż posiadanie i jakość poszczególnych elementów zależała od zamożności danego hoplity to Plutarch zwraca uwagę, że najistotniejszym elementem ochronnym uzbrojenia była tarcza, bowiem ściśle wiązała się z taktyką całej formacji, pisząc o tym tak: "Żołnierze nosili hełmy i napierśniki ze względu na swoją własną ochronę,ale tarcze służyły ochronie całego szeregu". Rola tarczy zwanej aspis, która była okrągła drewnianą tarczą z przytwierdzoną brązową blachą o średnicy od 90 do 100 cm i wadze 8-9 kg wynikała ze specyfiki jej konstrukcji, która powodowała, że tarcze była "na stałe" przytwierdzona do przedramienia hoplity za pomocą opaski, co pozwalało na bardziej efektywne jej używanie. Niestety posiadała wadę polegającą na tym, że kryła jedynie połowę sylwetki hoplity w związku, z czym musiał on chować swoją prawą stronę za tarczą sąsiada, wykorzystując nakładanie się tarczy, gdy stali ramię w ramię (stąd też tendencja do przesuwania się falangi w prawo, gdyż każdy żołnierz w obawie o swoje życie starał się jak najbardziej osłonić swój bok za tarczą sąsiada wychodząc z założenia, że im ciaśniej się ustawi, tym lepiej będzie chroniony).

Drugim równie ważnym elementem hoplity była włócznia, która zastąpiła homeryckie oszczepy z okresu brązu, przez co system walki opierał się teraz na starciu bezpośrednim polegającym na zadawaniu pchnięć. Włócznia hoplity miała 2-3 m długości na końcu z żelaznym grotem oraz żelaznym szpikulcem pod drugiej stronie, który pełnił funkcję przeciw wagi, jaki i pozwalał wykorzystać go do walki w przypadku utraty właściwego grotu. Włócznia nabrała takiego znaczenia w starciu falangi, że mieczem posługiwano się tylko w nagłych przypadkach.

Skoro o mieczach mowa to Grecy posługiwali się głównie jego trzema rodzajami.
Podstawowym mieczem na wyposażeniu hoplity był xiphos - prosty, dwusieczny miecz o długości ok. 60 cm. Służył zarówno do zadawania pchnięć, jaki i cięcia. Drugim, choć mniej już popularnym mieczem była machaira, która była bronią o krótkiej, lekko sierpowato lub, jak kto woli esowato wygiętej jednosiecznej głowni. Często spotykana w formacjach peltastów. Ostatnim rodzajem miecza często mylonym z machairą (czasem nazw tych używano z powodu dużego podobieństwa zamiennie, lecz naukowcy wykazują między nimi różnice konstrukcyjne min. ochronę dłoni i długość) był kopis, który przywędrował do Grecji z Italii. Kopis był jednosiecznym mieczem o sierpowato wygiętym sztychu i używali go między innymi Spartanie i macedońscy hetajrowie.

Niezbędnym wyposażeniem hoplity był hełm zwany korynckim,który doskonale chronił jego twarz. Wykonany był z jednego kawałka brązowej blachy wyklepanej w kopulasty kształt z wyciętymi otworami w kształcie ludzkich oczodołów oraz szpary oddechowej na wysokości ust i brody. Charakterystyczną jego cechą był nosal i pełna ochrona policzkowa oraz często stosowany grzebień z końskiego włosia zatknięty na czubie hełmu. Główną wadą hełmu typu korynckiego była ograniczona widoczność, ale rekompensował to w pełni ważniejszymi w szyku falangi zwiększonymi dzięki temu właściwościami ochronnymi.

Kolejnym ważnym elementem uzbrojenia była zbroja. Najstarszą była pochodząca z VIII wieku zbroja dzwonowata mająca postać dwóch profilowanych płyt okrywających przód i tył korpusu. W VI wieku wykształciła się klasyczna zbroja grecka z charakterystycznym modelowanym napierśnikiem torsowym. Zbroje tego typu były jednak drogie i na kupno ich stać było nie wielu. Dodatkowo były one mało wygodne. Większość hoplitów używała lżejszego elastycznego pancerza zwanego linothorax. Był to tzw. pancerz tekstylny, czyli klejony z kilku kawałków płótna sztywny gorset, który wiązano z boku rzemieniami. Ramiona były chronione pasami przymocowanymi na piersiach, które tworzyły naramienniki. Dodatkowym wzmocnieniem mogły być metalowe łuski przymocowane na wysokości brzucha. Zbroje tekstylne uzyskały szczególne znaczenie po okresie wojen perskich, gdy obserwowano tendencje „odchudzania” zbroi hoplitów w celu poprawy ich mobilności na polu bitwy.

BITWA
Przygotowania
Jak już wcześniej wspomniałem ze względu na to,że dla żadnej armii nie było sensu kontrolować gór, podczas gdy przeciwnik przejąłby środki konieczne do prowadzenia wojny znajdujące się na nizinach,armie, więc zmuszone były właśnie na nich toczyć swe boje. Ponieważ nawet ustawienie armii na niewielkim stoku dawało taką przewagę,że zazwyczaj druga armia nie przystępowała do bitwy próbując wywabić przeciwnika niszcząc jego ziemię, bitwę wcześniej czy później należało stoczyć za obopólną zgodą na równym terenie niedającym żadnej ze stron przewagi i umożliwiającym rozstawianie licznych żołnierzy w szyku falangi.. Należy także pamiętać, że górzysta Grecja ze swoimi stromymi stokami, wąskimi przełęczami i głębokimi wąwozami, miała takie ukształtowanie terenu, że wojska były zmuszone przemieszczać się po regularnych drogach, co pozbawiało je efektu zaskoczenia, co dodatkowo wpływało na wzmocnienie rytualnego charakteru bitew z udziałami hoplitów. Dodatkowo efekt rytualny był wzmacniany przez homerycki etos (nie wspominając o czynnikach religijnych) oraz rozpowszechnienie się w całej Grecji identycznych zasad taktycznych,co w końcu spowodowało powstanie kultu symetrii, którego konsekwencją było to, że walka pomiędzy hoplitami ustawionymi w falangę stała się preferowaną formą walki z wyłączeniem innych metod. Dlatego bitwy okresu archaicznego i klasycznego miały mocno rytualny charakter, gdzie obie strony przystępowały do bitwy i toczyły ją według przyjętych zwyczajowo reguł przestrzeganych przez obydwie strony. Starcie poprzedzały modlitwy oraz ofiary, a także przemowa dowódcy i picie wina. Z uwagi na wagę opancerzenia i aspisu hoplici przywdziewali swoją zbroję przy pomocy swoich pomocników niedługo przed samą bitwą.

Starcie
Falanga ruszała do boju ustawiona zazwyczaj w 8 do 16 szeregów. Zaskakujący może wydać się fakt, że dowódca ruszał do walki wraz z weteranami w pierwszym szeregu, co powodowało, że przegrana kosztowała go życie (w zaskakującej ilości przypadków ginęli także dowódcy zwycięskiej strony). W chwili rozpoczęcia bitwy wrogie falangi, dzieliła odległość od kilkuset metrów do kilku kilometrów, którą pokonywali marszem, aż do czasu, gdy znaleźli się w odległości umożliwiającej szarżę, czyli odległości, którą mogli przebiec jednocześnie się nie męcząc na tyle by nie osłabić impetu, z jakim wpadali na przeciwnika.

Po zderzeniu się falang dochodziło do walki w zwarciu, gdzie hoplici przepychali się za pomocą swoich tarcz próbując zadawać rany przy pomocy włóczni bądź mieczy. Szeregi hoplitów napierały na siebie próbując przełamać się przez pierwszy szereg przeciwnika, którego utrzymanie się uniemożliwiało przedarcie się przeciwnikowi głębiej i rozerwanie całej formacji. Gdy falanga zaczynała rozrywać się i rozpadać tylne szeregi traciły ducha bojowego i często uciekały porzucając swoje tarcze, co w Grecji uchodziło za akt tchórzostwa. Przeciwników zazwyczaj nie goniono, co było trudne z uwagi na wagę całej panopli (hoplonu, czyli całego uzbrojenia hoplity). Reasumując walka była zderzeniem się dwóch szyków w formie, czteroboków, które zderzały się z impetem, próbując zepchnąć przeciwnika z jego pozycji lub przerywając jego szeregi zmuszając tym samym go do wycofania się bądź ucieczki.

Skutki
Po bitwie zbierano ciała poległych oraz rannych, w czym żadna strona nie przeszkadzała drugiej. Zazwyczaj było więcej rannych niż zabitych, a ogólne straty sięgały średnio ok. 2% zabitych po stronie zwycięskiej oraz 20% po stronie poległej.

Na koniec zwycięscy z uzbrojenia zdobytego na przeciwniku stawiali pomnik triumfu zwany Tropajonem.

Zazwyczaj do rozstrzygnięcia konfliktu starczyła jedna bitwa i biorąc pod uwagę charakter walk oraz ich skalę i liczbę ofiar, pozostawały one bez większego wpływy na społeczeństwo polis.

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

drakonia.opx.pl